İyi Kitap

Çocuk ve Gençlik Kitapları Dergisi

Türkiye’de resimkitapların ortaya çıkışı

Bundan tam altmış yıl önce basılan ilk resimkitapların yazarı Fahrünnisa Elmalı eğitimci, yazar ve şairdir. Bugüne ulaşan kitaplarından çocuklar için okul piyesleri, hikâyeler, masallar, romanlar, şiirler yazdığını biliyoruz.

Yazan: Doğan Gündüz

Çocuk kitaplarının büyük çoğunluğunda çocukların dikkatini çekmek, hayal gücünü tetiklemek, hikâyeyi güçlendirmek amacıyla metnin içinde yer yer resimlere yer verildiğini; bazen de resimlerin hikâyenin ana unsuru olduğunu biliyoruz. Türkçede çocuk kitapları ister birkaç sayfası resimli olsun isterse tüm sayfaları resimden oluşsun genel olarak “Resimli Çocuk Kitapları” ya da “Resimli Kitaplar” olarak adlandırılmaktadır. Oysa İngilizcede resimli kitaplar türlerine göre iki farklı şekilde adlandırılırlar:
1) Picture Book / Picturebook (ki bundan sonra yazımızda “Resimkitap” olarak söz edilecektir)
2) Illustrated book (ki bundan sonra yazımızda “Resimli Kitap” olarak söz edilecektir)

NİYE RESİMKİTAP?
Yazar, çevirmen Fatih Erdoğan, 1989 yılında yayımlanan “Maria’nın Derdi…” başlıklı yazısında (https://www.fatiherdogan.com/marianin-derdi/ Erişim Tarihi 15 Ocak 2021. Fatih Erdoğan, “Maria’nın Derdi,” Cumhuriyet Çerçeve Dergisi, Sayı 41,1989, 16-17) “Picture Book” sözcüğüne Türkçe karşılık olarak “resim-kitap”ı önerir. Her ne kadar bu öneri aradan geçen otuz yıla rağmen dilimize yerleşmemiş olsa da o günden bugüne farklı bir öneri de pek ortaya atılmamıştır.

Türkçede iki ayrı ismin yan yana gelip anlamı farklı yeni bir sözcük oluşturduğu (başkent, dilbilim, demirbaş, balıkadam gibi) birleşik isimler kuralından yola çıkarak, Picture Book’un Türkçe karşılığının “resimkitap” olarak kullanılmasının daha uygun olacağını düşünüyorum. Birleşik isimlerde olduğu gibi burada da iki ayrı isim, “resim” ve “kitap” bir araya getirilerek yeni bir isim olan “resimkitap” oluşturulmuştur.Resimkitap sözcüğünün kabul görmesi ve yaygınlaşması umuduyla bu yazıda “Picture Book”un karşılığı olarak “resimkitap” kullanılmıştır.

RESİMKİTAPLAR, RESİMLİ KİTAPLAR
“Resimkitap” ile “Resimli Kitap” arasındaki temel farkları ortaya koymak resimkitabın ne olduğunu anlamamızı kolaylaştıracaktır.

Resimkitap, her sayfası resimli olan, resimlerin hikâyenin anlatımında belirleyici olduğu, kullanılan sözcük sayısının oldukça sınırlı (en fazla bin sözcük civarı) hatta bazen hiçbir sözcüğün yer almadığı (sessiz kitaplar), kitaptaki bir resmin eksikliğinin hikâyenin akışını bozduğu, resimler olmadan hikâyenin anlaşılamadığı, resim ve sözcüklerin el ele vererek hikâyeyi güçlendirdiği kitaplardır. Sayfa sayısı da 48 veya daha az olur. Resimkitapların en bilinen örnekleri Eric Carle’ın Aç Tırtıl’ı, Maurice Sendak’ın Canavarlar Ülkesinin Kralı kitaplarıdır. Resimkitaplar, Türkiye’deki yayınevlerinin kataloglarında daha çok okuyucunun yaşına ya da okuma seviyesine göre birlikte okuyalım kitapları, ilk okuma kitapları, ilk kitaplar, okul öncesi kitaplar, okul öncesi ve birinci sınıf kitapları, anaokulu (0-6 yaş) kitapları, ilkokul (6-9 yaş) kitapları gibi farklı şekilde adlandırılan kitaplardır.

Resimli kitaplar ise hikâyenin resimler olmadığında değerinden hiçbir şey kaybetmediği, resimlerin hikâyeyi desteklemek amacıyla kullanıldığı kitaplardır. Genelde hikâyenin bazı bölümleriyle ilgili sahneleri yansıtan bu resimler okuyucunun metin arasında soluklanmasını sağlar. Özellikle metin okumaya mesafeli duran okuyucuyu görsel cazibesiyle kitaba çağırır. Resimli kitapların sayfa sayısı yaş grubuna göre üç yüze kadar çıkabilir. Sözcük sayısı da iki yüzlerden on iki bin sözcüğe kadar ulaşabilir. Roald Dahl’ın Charlie’nin Çikolata Fabrikası, Rene Goscinny’nin yazıp Sempé’nin resimlediği Pıtırcık serisi bu tür kitapların bilinen örnekleridir.

RESiMKiTAPLARIN ORTAYA ÇIKIŞI
Araştırmacı, yazar Meral Alpay, 1983 yılı Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı’nda yayımlanan Türk Çocuk Yayınları Geçmişi ve Bugünü başlıklı yazısında (Alpay, bu yazıyı Münih’teki Okul Öncesi Çocuk Eğitimi Devlet Enstitüsü için 1982 yılında hazırlanmış Türk Çocuk Yayınları Antoloji’sinin giriş bölümü için yazmıştır.)  “Resimli Kitap” başlığı altında, “…Henüz okumaya başlamamış, ya da yeni okumaya başlamış çocuklar için renkli, resimli, sanat ve edebiyat değeri yanında öğretici ve yetiştirici işlevi de olan kitapların, yerli yazar ve çizerlerin ürünleri ile bilinçli başlangıca ulaşması 1960’dan sonradır. … Bugünün resimli çocuk kitabının ortaya çıkışı Mıstık (Mustafa Eremektar, doğ.1930) tarafından çizilen ve yazılan Tenbel Karakaçan (1964) kitabına bağlanmaktadır…” diye yazar. (Alpay Meral, “Türk Çocuk Yayınları Geçmişi ve Bugünü”, Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı 1983, Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1983, s.231)

Meral Alpay’ın tarif ettiği kitaplar yazımızın asıl konusu olan ve “resimkitap” diye adlandırdığımız kitaplardır. Tenbel Karakaçan, Çocuk Kitapevi’nin Yücetürk Küçük Çocuk Kitapları Serisi’nde 1964 yılında yayımlanmıştır. Ancak bu kitap serinin birinci kitabı değil sekizincisidir ve serinin ilk kitabından en az üç yıl sonra yayımlanmıştır. Dolayısıyla resimkitapların ortaya çıkışını serinin sekizinci kitabı olan Tenbel Karakaçan’a değil -daha önce basılmış başka bir resimkitap bulunana dek- serinin ilk kitabı olan Fahrünnisa Elmalı’nın yazdığı, Mıstık’ın resimlediği Üç Kedi kitabına bağlamak gerekir.
Yaptığım araştırmalar sonucunda kopyalarına ulaşabildiğim*, kişisel arşivimde yer alan Yücetürk Küçük Çocuk Kitapları Serisi’ndeki kitapların bilgileri aşağıdaki gibidir:

Seri Sıra     Kitap Adı                    Yazan                       Resimleyen     Baskı Sayısı    Basım Yılı
1         Üç Kedi                               Fahrünnisa Elmalı    Mıstık          Dördüncü Baskı 1966
3         Küçük Leylek                      Fahrünnisa Elmalı    Mıstık          İkinci Basılış       1961
4         Sincap Minicik                     Fahrünnisa Elmalı    Mıstık           Birinci Baskı       1961
5         Deve Yavrusu Çinçan        Fahrünnisa Elmalı   Mıstık           Üçüncü Baskı     1966
6         Tavşan Hophop’un Tarlası Fahrünnisa Elmalı   Mıstık            Birinci Baskı      1961
8         Tenbel Karakaçan              Mıstık                       Mıstık            İkinci Baskı        1965
13        Keloğlan                            Mıstık                       Mıstık            İkinci Baskı       1965

Serinin 7. Kitabı olan ve yine hikâyesi Fahrünnisa Elmalı’nın yazdığı resimlerini Mıstık’ın çizdiği Tombalak’ın birinci baskısı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi kayıtlarında 1963 olarak görülmektedir.
Her ne kadar serinin ilk kitabı olan Üç Kedi’nin birinci baskısına ulaşılamamış olunsa da aynı seride yer alan, ilk baskısı 1961 yılında yapılan, serinin üçüncü, dördüncü ve altıncı kitaplarından yola çıkılarak Üç Kedi’nin de en geç 1961 yılında basılmış olduğu rahatlıkla söylenebilir. Dolayısıyla yerli yazar ve çizerler tarafından hazırlanmış resimkitapların ortaya çıkışını, en geç 1961 yılında yayımlanan, Fahrünnisa Elmalı tarafından yazılmış Mıstık tarafından resimlenmiş Üç Kedi kitabına bağlamak daha doğru olacaktır.
Bundan tam altmış yıl önce basılan ilk resimkitapların yazarı Fahrünnisa Elmalı eğitimci, yazar ve şairdir. Bugüne ulaşan kitaplarından çocuklar için okul piyesleri, hikâyeler, masallar, romanlar, şiirler yazdığını biliyoruz. Ne yazık ki hayat hikâyesi hakkında çok fazla bilgi sahibi değiliz**.

Mıstık olarak bilinen Mustafa Eremektar (d.1930, ö.2000) ise ressam ve karikatür sanatçısıdır. Taş Devri adlı bir çizgi romanı Doğan Kardeş dergisinde, Uzay Çocukları ve Bizim Ali adlı çizgi romanları da Milliyet Çocuk dergisinde yayımlanmıştır. Yücetürk Küçük Çocuk Kitapları serisindeki kitapların metinleri 250-350 sözcükten oluşur. Kapak resmi ile birlikte toplam 20 resimlidir. Her biri 40 sayfadan oluşan kitapların bazılarında tüm metin büyük harflerle yazılmıştır. Kitapların eni 14 cm, boyu ise 15,5 cm’dir. Kitapların ilk sayfalarında genellikle yaramazlık yapan, söz dinlemeyen (annesinin), yemeğini beğenmeyen, tembel, kendi başına buyruk veya başkalarıyla alay eden kahramanımızla tanışırız. Sonra bu kahramanımızın başına sahip olduğu olumsuz özelliği, kaba davranışı nedeniyle kötü bir olay gelir. Yaşadığı bu tatsız olaydan ders çıkaran kahramanımız hatasını anlar. Sonra söz dinlemeye, yaramazlık yapmamaya başlar, çalışkan ve iyi biri olur. Kitapların resimleri oldukça sadedir. Karakterlerin öfke, sevgi, neşe, korku, sevinç gibi duyguları oldukça iyi yansıtılmıştır. Okuma yazma bilmeyen biri bile resimleri takip ederek hikâyenin ne olduğunu rahatlıkla anlayabilir.

Devamı gelecek sayıda…

 

* Deve Yavrusu Çinçan’ı bana sevgili Ayla Çınaroğlu, Keloğlan’ı da sevgili arkadaşım Ayşegül Yurdaçalış hediye etti. Sevgili Fatih Erdoğan ise benimle hem Tenbel Karakaçan’ın dijital kopyasını hem de Meral Alpay’ın makalesini paylaştı. Üçüne de müteşekkirim.

**  Uzun araştırmalarım sonucunda Fahrünnisa Elmalı’nın bir öğrencisine; eğitimci, yazar Naime Özeren’e ulaştım. 12 Ocak 2021 tarihinde yaptığımız telefon görüşmesinde Naime Hanım, 1953-56 yılları arasında, o zamanlar eski bir köşk olan İstanbul Göztepe Harun Reşit İlkokulu’nda Fahrünnisa Hanımın kendi sınıf öğretmeni olduğunu, yüreği çocuk sevgisiyle dolu, mükemmel bir insan, çok iyi bir öğretmen olduğunu özellikle belirtti.

Üç Kedi
Yazan: Fahrünnisa Elmalı, Resimleyen: Mıstık
Çocuk Kitapevi, İstanbul, Dördüncü Baskı, 1966, 40 Sayfa
Küçük Leylek
Yazan: Fahrünnisa Elmalı, Resimleyen: Mıstık
Çocuk Kitapevi, İstanbul, İkinci Basılış, 1961, 40 Sayfa
Sincap Minicik
Yazan: Fahrünnisa Elmalı, Resimleyen: Mıstık
Çocuk Kitapevi, İstanbul, Birinci Baskı, 1961, 40 Sayfa
Show More

2 Comments

  • Ayla Çınaroğlu

    Sevgili Doğan Bey,
    ellerinize sağlık. Türk Çocuk Yazını tarihinden önemli bilgileri gün ışığına çıkarıyorsunuz, ne mutlu.
    Bundan böyle “resimkitap” ve “resimli kitap” sözcükleri dilimize yerleşecektir umuyorum.
    Yalnızca, yazınızda adımın geçtiği paragraftaki kitap ismi “Deve Yavrusu Çinçan” olmalı, “Deve Kuşu” değil. Çok sevgiler,
    Ayla Çınaroğlu

    • İyi Kitap
      İyi Kitap

      Merhaba Ayla Hanım,
      Dikkatiniz için teşekkür ederiz. Hemen düzelttik hatayı.
      İyi Kitap

Comments are closed