Yaratıcı düşünme, yoksunluk, zorluk ve imkansızlık kadar olasılıkla da besleniyor.
Yazan: Nilay Yılmaz
Bilgiyi biliş, bellek, tek sürece götüren üretim, değerlendirme ve birden çok sonuca götüren üretim gibi beş temel işlevle harekete geçiren zihnimizin, yakınsak ve ıraksak beceriler arasında sürekli yolculuk etmesi gerekiyor. Ancak eğitim sistemimiz genellikle yakınsak düşünme becerilerini öğretiyor. Yakınsak düşünme olmadan elbette ıraksak ve yaratıcı düşünemeyiz ama sadece yakınsak bakışa takılırsak da labirentin dışına çıkmanın yollarını bulamayız. O yüzden her adım ve zihinsel işlev üzerine ayrı çalışmak, onu bir sonraki adımla tesadüfi değil sistematik bir şekilde ilişkilendirmek ve sistemin yerleşmesi için bunu onlarca, yüzlerce kez yapmak gerekir. Önceki iki yazımda yakınsak ve ıraksak düşünmenin özelliklerinden bahsetmiş, bütün kurgusal ya da bilgilendirici metin türlerine ve her yaş grubuna uygun yaratıcı okuma uygulamaları önermiştim. Bu kez yakınsak düşünme çalışmalarına ıraksak özellikler eklediğim etkinlikler tasarladım. Kurmacanın bileşenlerinden biri olan “karakter”den yola çıktığım bu uygulamaları zaman, mekân, olay örgüsü, çatışmalar vb. diğer bileşenler için de ayrıca yapılandırabileceğimizi düşünürseniz okuma sürecinin nasıl renkli, eğlenceli ve bir o kadar da verimli olabileceğini tahmin edersiniz. Yaratıcı düşünme, yoksunluk, zorluk ve imkansızlık kadar olasılıkla da besleniyor. Yakınsak düşünmenin sevdiği “olanları” ve “olabilirlikleri”, ıraksağın “imkansızıyla” ilişkilendirmek zihnimizi yeni bağlantılar kurma yönünde cesaretlendiriyor, ona yeni kapılar açıyor. Kapısız kapılardan geçmeye hazır mısınız? Çizgi Dünyasında: Bir çizgi film düşünmelerini isteyin. Orada anlatılan dünyanın genel kurallarını, karakterlerin orada günlerini nasıl geçirdiklerini, neler yapıp yapamadıklarını (uçmak, bir şey almak için kolunun boyunu uzatabilmek, yüksekten düşünce ölmemek vb.) listelesinler. Daha sonra okudukları bir öyküden ya da bilgilendirici bir metinden bir karakter seçsinler. O karakterle ilgili bildiklerini de listelesinler. Sonra öyküden bir an belirlesinler. Karakterlerini o anın hemen sonrasında o çizgi filme göndererek orada onların yaşamına ve gerçeklerine uygun yaşadığı bir günü hayal etsinler. Sonra karakter kendi öyküsünden ayrıldığı ana dönsün. Karakterin tam da o anda (çizgi film dünyasında bir gün yaşamış biri olarak) bu duruma nasıl tepki vereceğini düşünsünler. Öyküdeki gerçek tavrıyla bu yeni tavrını karşılaştırıp çizgi dünyasında yaşadıklarının (kendi dünyasından bunları yapamıyor olsa bile), bunları deneyimlemenin ona neler kazandırdığını, olaylara bakış açısında yarattığı farklılıkları anlatsınlar. Anlatılarında iki dünya arasındaki olayların, duyguların, kavramların benzer ve farklı biçimlerini karşılaştırmalarını da istemeyi unutmayın.
Albeni: Okudukları bir öyküden ya da bilgilendirici bir metinden bir karakter seçmelerini isteyin. O karakterle ilgili bildiklerini (neyi nasıl yapar, nelerden/nerelerden hoşlanır, neyi sevmez, neye nasıl tepki verir vb.) listelesinler. Daha sonra metnin kurgusundan çıkıp bugünkü dünyada onun sevebileceği şeyleri düşünsünler. Hangi müzik grubunu sevdiği, onu etkileyen, iyi hissettiren renkleri, kitapları, yemekleri, yerleri vb. tahmin etmeye çalışsınlar. Burada amaç, iyi bildikleri kurmaca bir karakterin özelliklerinden yola çıkarak onun okurun dünyasında nelerden hoşlanabileceğinin (öyküde bahsedilen ayrıntılardan gerekçelendirmeler yaparak) keşfine çıkılması; kurmacayla gerçeğin birleştirilmesi. Öyküde geçen bir olayda karakterin tepkisine, seçtiği duyguya ve davranış biçimine ilham veren, onu besleyen şeylerin neler olduğunu bu bağlantıları kurarak açıklamaya çalışsınlar. Eğer bu uygulamayı günümüzle ilişkilendirmeyip “dönem okumasına” taşımak isterseniz, o zaman onlara öncelikle hikâyenin geçtiği döneme ait araştırmalar yapmalarını söyleyin. Bu olayların anlatıldığı yıllarda yaşayan gerçek insanların yaşam seçimlerine dair listeler oluşturmalarını, kurmaca ve gerçek ilişkilendirmesini bu kez dönemin gerçeklerinden yola çıkarak ve kurgusal karakterin özelliklerini de dikkate alarak yapmalarını isteyin.
Asla Asla Deme: Okudukları bir öyküdeki ya da bilgilendirici bir metindeki karakterle ilgili bildiklerini (alışkanlıklarını, sevdiklerini, asla yapmadığı, yapmam dediği veya yapmaktan çekindiği işleri) listelesinler. Daha sonra o karakterin “asla yapmam, yapamam, yapmamalıyım” dediği yani metinde sözü geçen ya da metinde bahsedilmediği hâlde o karakterin yapmayacağını onlara düşündüren (metinden çıkarım yaparak ve bunu gerekçelendirerek) bir hareket/eylem/düşünce seçsinler. Karakterin “asla yapmaz” dediği listeden bir şey seçip diğer listeden bunu yapabilme ihtimalini güçlendirecek bir özellikle eşleştirmeye çalışsınlar. Karakter hangi özelliklerini birleştirirse, neyi denerse, aslında “olmaz” dediği bu işi mümkün kılabilirdi? Karakter bunu kendi başına fark edemeyecek durumdaysa, metindeki/ öyküdeki hangi karakter ona bu yolculukta destek ve cesaret verirdi? Ona ne derdi? Bu işin imkansız olmayacağını onun hangi özelliklerini vurgulayarak ona gösterirdi? Bunu onun da fark etmesini nasıl sağlardı? Bu yanıtlara ulaşmak için kurulan bağlantıların ve gerekçelerin öyküde de gerçekçi sebep-sonuç ilişkileriyle eşleşmesi gerektiğini unutmayın.