Yazan: Safter Korkmaz
Kitaptaki her öğüt ya değiştirilmiş ya yumuşatılmış. Kelime seçimleri ve olası çeviri tercihleri, hep gerçekten “uslu” olmayı işaret eden öğütlerden yana kullanılmış. Kısacası kız çocukları için klasik toplumsal roller korunmuş, takviye edilmiş.
Birkaç yıl önce internette çizimlerine rastladığım bir kitaptan bahsedeceğim size. Rus çizer Vladimir Radunsky’nin güzel çizimleriyle yayınlanan kitap, “Advice to Little Girls” adına sahipti. Kitabı oluşturan metin, ünlü yazar Mark Twain’in 1865’de yazdığı bir kitaptan alınmıştı.
Radunsky’nin beni cezbeden çizimleriyle kitabın ismi arasındaki gerilim hemen göze çarpıyordu. Radunsky ayan beyan isyankâr, başına buyruk küçük kız çocukları tasvir ederken, kitabın isminin “Küçük Kızlara Öğütler” olması dikkat çekiciydi. Hakkında ulaştığım birkaç makaleden, metnin aslında bir ironiden ibaret olduğunu öğrenmem durumu açıklıyordu.
Mark Twain kısacık anlatısında, çağının çok ötesinde bir tavır sergiliyordu. Yetişkinlerin “uslu çocuk” tasavvuruna karşı, ama özellikle de kız çocuklarına dayatılan toplumsal rollere dair eleştirel bir metin kaleme almıştı.
Geçtiğimiz aylarda, Aylak Adam Yayınlarının söz konusu kitabı yayınladığını öğrendiğimde sevindim. Yayınladığı nitelikli eserlerle tanıdığımız Aylak Adam, belli ki yine güzel bir işe imza atmıştı.
Ancak 2015’in son ayı elime ulaşan eserin çizimleri beni şaşırttı. Metin yeniden resimlenmişti ama Radunsky’de hissettiğiniz o alaycı, isyankâr tavır, bu çizimlerde yoktu. Radunsky’e oranla, daha “iyi” yetişkinler ve daha “uslu” kız çocukları vardı çizimlerde. Türkçe metni okuduğumda ise bunun sebebini kavradım. Çünkü Türkçe metinde, Mark Twain’in ironisi neredeyse tamamen kaybolmuştu. O alaycı, isyankâr öğütler yoktu. Orijinal metnin “ruhunu” yakalayamayan bir çeviri diye düşündüm ve kitabı bir kenara bıraktım…
Ta ki Gülenay Börekçi’nin, Egoist Okur isimli internet bloğunda İngilizce kitaba tekrar rastlayıncaya dek. 2011 yılına ait, Mark Twain’den “Küçük Kızlara Nasihatlar” başlıklı gönderide, çevirmen Nefise Kahraman’ın kitap hakkındaki bilgilendirme yazısı ve kitap metninin ona ait kişisel çevirisi paylaşılıyordu.
Merakım galip geldi, ben de kısa bir araştırma ile öykünün İngilizce orijinaline -artık telif bir eser olmadığı için ulaşılabilir bir metindir- ulaştım. Oldukça kısa olan metni, hızlı bir çeviri ile Türkçeleştirdiğimde, kitabın Aylak Adam çevirisine dair hayal kırıklığım katlanarak arttı.
Nüanslar olmakla beraber Nefise Kahraman’ın çevirisine yakın bir çeviri ortaya çıkarmıştım. Ve bu iki çeviri ile Aylak Adam çevirisi arasında ciddi farklar söz konusuydu. Ortada ilk başlarda düşündüğüm gibi yetersiz bir çeviri ve bunun sonucu doğan bir anlam zayıflaması yoktu. Apaçık bir tercih sonucu metne müdahaleler yapılmıştı. Kitabın neredeyse tüm ironisi, çeviride bilerek yok edilmişti.
Örnekler verelim: İlk olarak, Türkçe kitabın 7. sayfasına bakalım. Burada arkadaşının porselen bebeğini kıskanan ve bez bebeğe sahip kız çocuğa verilen öğüt şöyle: “Kendi bebeğinizle onunkini zorla değiş tokuş etmeye kalkmayın sakın, bunu başarabileceğinizi bilseniz dahi.” Bu kısmın İngilizce orijinali ise şu: “…And you ought not to attempt to make a forcible swap with her unless your conscience would justify you in it, and you know you are able to do it.” Motamot bir çeviri ile “Vicdanında bunu haklı çıkarmadığın sürece onunla zoraki bir değiş tokuşa kalkışmamalısın ve bunu yapabileceğini (vicdanında haklı çıkarabileceğini) biliyorsun.” Nefise Kahraman ise şöyle çevirmiş: “Ayrıca, vicdanın el vermiyorsa, onu ikna edip edemeyeceğinden de emin değilsen, bebekleri değişelim diye tutturma.”
Nefise Kahraman çevirisi ile motamot çeviri arasında anlatım tercihleri açısından farklar olmakla birlikte, ironiye dair anlam birliği olduğu açık. Tabir caizse, çeviri “ruhu” aynı. Asıl dikkati çeken, Aylak Adam çevirisinin, anlamı neredeyse tersine çevirmiş olması. Mark Twain açıkça çocuğu “yaramazlığa” davet ederken ve Aylak Adam “uslu” olmaya çağırıyor!
Kitabın 11. sayfasındaki öğüde bakalım: “… hem de döktüğünüz su kardeşinizin kişiliğindeki kirleri, ara sıra da olsa, temizleyecektir.” İngilizce orijinali ise şöyle: “… and at the same time your hot water will have a tendency to move impurities from his person, and possibly the skin, in spots.” Hemen dikkatinizi çekmiştir: “Hot water”! Twain açıkça “sıcak su” dökmeyi öğütler. Aylak Adam burada da “yaramazlığın dozunu” törpülemeyi tercih eder. Sıcak su, olmuştur “su”!
Başka bir örnek, sayfa 13: “Anneniz ne derse tamam demeniz ve sonrasında onun istediği şeyi doğru bildiğiniz şekilde sessiz sedasız yapmanız hem daha iyi hem de daha uygun bir hareket olacaktır.” Orijinali şöyle: “If your mother tells you to do a thing, it is wrong to reply that you won’t. It is better and more becoming to intimate that you will do as she bids you, and then afterward act quietly in the matter according to the dictates of your best judgment.”
Yine taslak olarak şöyle çevrilebilir; “Annen bir şey yapmanı isterse yapmam deme. İstediği şeyi yapacakmış gibi davranman ve sonra kendi bildiğini okuman daha iyi olur.” Nefise Kahraman’da aynı anlama gelecek şekilde; “Annen senden bir şey yapmanı istediğinde, yapamam, edemem deme. Hanım hanımcık bir kız gibi senden istenen her neyse yerine getireceğini sezdir. Ha, sonra gidersin paşa gönlün nasıl istiyorsa öyle yaparsın, orası başka.” olarak çevirmiş bu kısmı. İki çeviri ile Aylak Adam metni arasındaki uçurum açıklama gerektirmeyecek derecede açık.
Kitaptaki her öğüt ya değiştirilmiş ya yumuşatılmış. Ya da öğüte zemin teşkil eden yetişkin durumları hafifletilmiş. Kelime seçimleri ve olası çeviri tercihleri, hep gerçekten “uslu” olmayı işaret eden öğütlerden yana kullanılmış. Kısacası kız çocukları için klasik toplumsal roller korunmuş, takviye edilmiş.
Aylak Adam neden bu kitabı ehlileştirdi, neden ironiyi yok edip neredeyse gerçek bir “kız çocuklarına öğütler” manzumesi haline getirmek istedi bilemiyorum. Ama bu tercihin, hem yazara hem de okura haksızlık olduğu aşikâr. Böylesine çağının ötesinde bir metni bozmak, o alaycı tavrı yok etmek ve mizahın gücünü hafifsemek ciddi bir hata.
