Problem çözme ve yaratıcı düşünme becerilerimizin gelişebilmesi için hem yakınsak hem de ıraksak düşünme biçimlerine ihtiyaç duyarız.
Yazan: Nilay Yılmaz
Yakınsak düşünerek doğru yanıta, ıraksak düşünerek ilginç ve alışılmadık yanıtlara ulaşırız. Yakınsak düşünme yeni bağlantılar kurmamızı engellese de yakınsak düşünmeyle ulaştığımız bilgiler olmadan, ıraksak bağlantılar kuramayız. Problem çözme ve yaratıcı düşünme becerilerimizin gelişebilmesi için hem yakınsak hem de ıraksak düşünme biçimlerine ihtiyaç duyarız. Okul sistemi genellikle yakınsak düşünme becerilerini öğretir; doğruyu tek yanıta indirgeyen sınavlar sebep-sonuç ilişkisine dair gönderme yapsa bile çıkarım boyutunu çoğunlukla göz ardı eder. Kitap okuma etkinliklerinin ve okuma dosyaların da bu çerçevede yapılandırılması şaşırtıcı değildir. Bazı sorularda yoruma yer verilse de neden ve nasıl sorularıyla gelen yanıtların ve çıkarımların metinde yaratacağı “zincirleme” durumlar yok sayılır. Doğru yapılandırılan ıraksak bir soru bize bütünü parçalamayı, bu parçalar arasında daha önce kurulmamış ilişkiler kurmayı öğretebilecekken, parçanın bütüne yönelik zincirleme etkisi yok sayıldığında var olan düşünce kalıplarımızı genişletmeyecektir. Aşağıda önerilen çalışmalar kurgusal ve bilgilendirici metinler için uygulanabilecek ıraksak okuma etkinlikleridir. Yukarıda sözü edilen zincirleme düşünmeyi gerekli kılar. Her yaş grubu için uygun çalışmalardır.
O Zaman Dans: Bir hareketi okumak, sözcük okumak kadar önemlidir. Eylem ve düşünce bağını kurmaları için öyküden bir karakter seçmelerini isteyin. Bu karakterin düşünceli olduğu durumları, seçim yapma ya da karar verme anları öncesindeki bölümleri bulsunlar. Bu anlarda ona yardım eden, edebilecek fiziksel hareketler hayal etsinler. Bu hareketler elbette onun kişiliğine uygun, zaten yapmaktan hoşlandığını öyküden bildikleri ya da seveceğini hissettikleri ve tahmin ettikleri eylemler olmalı. İpuçlarından hareket ederek ulaştıkları çıkarımların kaynağını metinde gösterip düşüncelerini gerekçelendirsinler. Öyküdeki dramatik çatışma anlarının hareketle ilişkilendiğini gördüğümüz pek çok kitap ve film vardır. N. Kazancakis’in Zorba karakterinin dansları, W. Groom’un Forest Gump karakterinin koşusu gibi örnekler bulun. Seçtiğiniz film ya da kitaplardaki karakterlerin dramatik çatışma anlarında yaptıkları hareketleri, bu hareketlerin hangi duygunun ifadesi olduğunu, onları ve çevresini nasıl etkilediğini değerlendirin.
Artırıyorum: Öyküden bir karakter ve bir an ya da olay seçsinler. Karakter o anda farklı bir seçim yapmış, farklı bir şey söylemiş ya da farklı bir tepki vermiş olsaydı bunun sonucunda öyküde değişecek 100 nokta bulmaya çalışsınlar. Bu farklılığın öykünün akışında hangi ayrıntıları değiştirebileceğini, bunun kimlerin hayatına dokunabileceğini, karakterin yakın ve uzak çevresinde nelerin yaşanabileceğini düşünüp doğrudan ve dolaylı olaylar arasında bağlantılar kursunlar. Tek bir anın 100 farklı noktaya/sonuca bağlanması imkansız gelebilir. 100 sayısında ısrarcı olun. Grup çalışması yapmak hedef sayıya varmayı kolaylaştırabilir. 100 sayısının zorlayıcı etkisine ve açılımına güvenin; minik bir farklılığın bile öyküdeki pek çok şeyi değiştirebileceğini fark etmelerini sağlayın. Bir olayın tek bir sonucu olmayacağına dair farkındalık ıraksak düşünmenin kıymetli kazanımlarından biridir. Böylece “Onun yerinde olsan nasıl davranırdın?”, “Kitaba başka bir son/başlangıç yazsan nasıl olurdu?” “Öyküye neler eklerdin?”, “Öyküye bir isim versen ne olurdu?” vb. ıraksak rolü yapan yakınsak soruların ıraksağa doğru esnemesinin yollarını açarsınız.
Ters İşler Tersine İşler: Bize benzemeyenlere bakıp aslında kendimizi görebilir, sınırlarımızı, sertliğimizi ve esnekliğimizi onlar sayesinde fark edebiliriz. Karşıtlığın etkisiyle zihnimizde ve ruhumuzda farklı kapılar açılabilir. Bu, çocukların karşıtlıkların birliğindeki olasılıkları ve potansiyelleri kurgusal öykülerde ve gerçek yaşamda görmelerini sağlayacak bir çalışmadır. Okudukları bir öyküden/bilgilendirici bir metinden bir karakter seçsinler. O karakterle ilgili bildiklerini listelesinler. Bu karakterin kişilik özelliklerinden, konuşmalarından, hareketlerinden, seçimlerinden yola çıkarak onu gerçek hayatta tanıdıkları, ona hiç benzemeyen, onun tam zıttı gibi düşünen, konuşan, hisseden ve hareket eden biriyle eşleştirsinler. Bu herkesin tanıdığı ünlü bir kişi veya ailelerinde/ çevrelerinde yaşayan sıradan biri olabilir. Karakterle bu kişinin özelliklerini karşılaştırsınlar. Daha
sonra ikisinin bir yerde tanıştığını ya da buluştuğunu hayal etsinler. Bu yer neresi olur? Ne yaparken tanışır, ne konuşurlar? Seçilen karakterin tam zıttı olan kişi ona ne der? Bunu neden, hangi durum için böyle söyler? İkisinin sohbet ettiğini düşünsünler. Bu çalışma için öyküden belirli bir an da seçilebilir. Karakter ya da seçtikleri kişi bu anın/duygunun içindeyken diğeriyle karşılaştığında iletişimlerinin nasıl olacağı düşünülebilir. Bunu yapabilmeleri için iki karakteri de çok iyi tanımaları, onları başka bir gerçeklikte/bağlamda buluşturup kendi hikayelerini bu bağlamda kendilerine uygun bir biçimde ifade etmeleri gerekir.