İyi Kitap

Çocuk ve Gençlik Kitapları Dergisi

Çeviride kaybolan Alice…

Çeviride kaybolan Alice…

Yeliz KIZILARSLAN

Pek çoğumuzun çocukluk kahramanı ‘küçük hayalperest kız Alice’ bu kez çeviriler diyarında! Tim Burton’ın Alice Harikalar Diyarında yorumunun beyazperdedeki yerini alması vesilesiyle Türkçe’deki Alice Harikalar Diyarında çevirilerine bir göz attık.

Hepimiz onu beyaz tavşanın peşine takılıp rüyaların fantastik diyarına yolculuk eden küçük, sevimli ve ürkek kız olarak kazıdık belleklerimize. Ablasının dizinin dibinde, şırıl şırıl akan nehir sesi eşliğinde uzanırken, sıkıntıdan, okunan öykünün içine dalarak uykuyla uyanıklık arasında bir boyuta geçen Alice’in; heyecanlı maceralardan, korkunun tekinsiz alanlarına geçişlerini ise, Lewis Carroll’ın çocuk edebiyatının benzersiz başyapıtı Alice Harikalar Diyarında (Alice’s Adventures
in Wonderland) olarak öğrendik.

Bu muhteşem klasiği sinemaya uyarlayan çılgın ve dahi yönetmen Tim Burton’ın, sarı lüleli Alice’li, psikanalitik versiyonu ise çoklarını hoşnut kılmadı. Zira Burton’ın Alice’i filmde; Lewis Carroll’ın öyküsünde, ablasının gelecekteki genç kızlık temennileriyle uykudan uyanan ‘ergen’ Alice olarak ‘aynadan içeri’ giriyor.

Ancak sinema versiyonunun hararetle tartışıldığı bir dönemde Türkçe’deki Alice Harikalar Diyarında çevirilerini de gözden geçirmek şart oldu. Bu bağlamda, 2010 Mart’ında İthaki Yayınları’ndan yayımlanan Alice Harikalar Diyarında ile Artemis Yayınları’ndan yayımlanan Alis Harikalar Diyarında çevirilerinin yanı sıra, 2006 yılında, İş Bankası Kültür Yayınları’nın yayımladığı Alice Harikalar Diyarında çevirisi ile 2009’da Can Çocuk’tan yayımlanan Alice Harikalar Ülkesinde çevirisini değerlendirdik.

MEB’nin, ilköğretim öğrencilerine okuma alışkanlığı kazandırmak amacıyla 100 Temel Eser başlığı altında, yayımlanmasını onayladığı kitaplar arasında yer alan Alice Harikalar Diyarında’nın 2006 yılında İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yapılan 11. baskısında dikkat çeken ilk belirgin hata, kapaktaki yazar adının yanlış yazımı. Lewis Carroll’ın isminin, “w” yerine “v” ile yazımının (Levis Carroll) özensizlikten kaynaklandığı aşikâr. Ayrıca, yine kapakta yer alan “Orijinal Dilden, Kısaltılmamış Çeviri” ibaresinde yer alan ‘dilden’ kelimesinin Türkçe kuralları gözetilerek yazımı ‘dilinden’ olmalıydı.

100 TEMEL ESER Mİ?
Göz alıcı bir kırmızıyla bezenmiş kapağın kendisine gelindiğinde ise, Viktorya devrinde yaşayan küçük Alice’in ilüstrasyonu olarak seçilen T. Pym’in deseni, ne yazık ki küçük ve sevimli bir kız çocuğunun merak uyandıran fantastik yolculuklarını çağrıştırmanın çok uzağında. On dokuzuncu yüzyıl klasiklerinin süzgün romantik genç kızı edasındaki Alice’in tavşan deliğinden ziyade karanlık bir ormanda kaybolmuş Kemalettin Tuğcu romanı karakterlerini andıran biçare fotoğrafının sağ alt köşesine iliştirilmiş satış bedeli ise görüntünün tuzu biberi kıvamında! Kitabın iç kısmına gelindiğinde, ilk göze çarpan, orijinal versiyonunda
öykünün sonunda yer alan “Noel Kutlamaları” adlı şiir bölümünün; kitabın girişindeki şiirden hemen sonra yer alması.

Öykünün izleği bakımından kitabın sonunda olması gereken bir bölümün gelişigüzel yer değiştirmesi, çevirinin geneline hâkim olan –giriş şiirinde de bir anlam kaybına yol açan– ve anlam daralmasına yol açan indirgemeci yaklaşımla örtüşüyor. Kısaltılmamış bir çeviri de olsa bu Alice, orijinal kitabın çocuk imgelemini yakalayacak düş gücünü yansıtmaktan uzak bir dille kuşatılmış. Ayrıca, kitabın İngilizce orijinalinde yer alan ‘yazarın notu’ bölümü de, İş Bankası Kültür Yayınları’nın edisyonunda yer almıyor. Merak uyandırmaktan uzak olan arka kapak yazısı ve insanda düş gücünü özendirmekten ziyade, korkuyla karışık bir hüzün yaratan Alice resimli bu edisyon, oldukça iç karatıcı duruyor.

2009 yılında Can Çocuk’tan yayımlanan Alice Harikalar Ülkesinde çevirisi ise, Tomris Uyar gibi bir ustanın elinden çıkmış, giriş şiirini Can Yücel’in çevirdiği ‘değerli bir çeviriye’ sahip olmasına rağmen tek noksanı, orijinal kitabın giriş kısmında bulunan ‘yazarın notu’ kısmına sahip olmaması. Ancak, John Tenniel’in resimleriyle Can Çocuk’tan yayımlanan Alice Harikalar Ülkesinde, ilköğretim öğrencilerinin Alice’le tanışmaları için muazzam bir edisyon.

2010 Mart’ın da Artemis Yayınları tarafından yayımlanan Alis Harikalar Diyarında’da, toz pembe renklerle kuşatılmış nar kırmızısı dudaklı Lolita bir Alis ile karşı karşıyayız!

HERKES HARİKALAR DİYARINDA!
Nabokov’un çocuk-kadını ile Carroll’un, bir dostunun küçük kızı için yazdığı rivayet edilen Alice Harikalar Diyarında’dan; ‘Küçük Yaramaz Alis Fetiş Çoraplarıyla Huriler Diyarında’ versiyonu yaratmak, ilköğretimin artık sekiz yıllık bir süreci kapsadığı düşünüldüğünde, ergenlik çağına giren genç çocuklara buram buram ticari kaygı kokan bir ‘Barbie Alis’ modeli önerildiğini gösteriyor. Kapağın sağ üst köşesindeki fiyat etiketinin kırmızı-pembe tonu da, iç bulandırıcı bir pedagojik mantığın tamamlayıcısı olarak göze çarpıyor.

Artemis Yayınları’nın, çocuk masumiyetinin simgesi düş gücünü hiçe sayan ‘Lolita Alis’ baskısının toz pembelerinin, yetişkin duyarsızlığı tarafından kire bulanması, cep boy Alis çevirisinin indirgemeci savrukluğuyla kesişince korkunç bir hal alıyor. Ayrıca kitaba eklenen, derinlikten uzak ‘ev ödevine özet’ kıvamındaki karakter analizleri de, ironik bir biçimde, Alis’in dönüştürülmek istendiği çocukkadın rolünde, çok da merak ve hayal gücüne sahip bir küçük kız çocuğu portesi çizmesi gerekmediğinin de bir göstergesi.

Son olarak, 2010 Mart’ında İthaki Yayınları’ndan yayımlanan bir diğer Alice Harikalar Diyarında çevirisine bakıldığında, bu basımı diğerlerinden ayıran temel farklılığın; Lewis Carroll’ın Alice Harikalar Diyarında’nın (1865) devamı olarak 1872’de kaleme aldığı Aynadan İçeri (Through the Looking- Glass) adlı kitabıyla birlikte ‘tek ciltlik sert kitap’ olarak yayımlanması olduğu görülüyor.

İki kitabın bir arada olmasının yarattığı en büyük avantaj ise elbette öykünün, yani düş gücünün ve büyümenin akışkanlığının bozulmaması. Ayrıca, orijinal metnin 1993 yılı Wordsworth edisyonundan Kıymet Erzincan Kına’nın özenli çevirisiyle Türkçe’ye kazandırılan eserin giriş kısmına konulan ‘sunum’ başlıklı önsözde kitabın yazarı, eserin yazıldığı dönem ve çeviri süreci hakkında bilgilerde yer alıyor. Bugüne kadar çevrilen Alice Harikalar Diyarı kitapları arasında nihayet eksiksiz ve hayal gücüne yelken açan bir çeviriyle karşı karşıyız. Alice’in kendini kolaylıkla keşfetmek içinde sadece bu gerekmiyor mu?

Alice Harikalar Diyarında ve
Aynadan İçeri
Lewis Carrol
Çeviren: Kıymet E. Kına
İthaki Yayınları / 275 sayfa
Alice Harikalar Diyarında
Lewis Carrol
Çeviren: Tomris Uyar
Can Çocuk
152 sayfa
Show More