Okuma yazma bilmeyen askerlere okuma yazma öğretmek amacıyla Amerika ile yapılan iş birliğinin dolaylı olarak Türkiye’de çocuk kitabı yazımına ve çocuk kitaplarına erişimine katkısı son derece önemlidir.
Yazan: Doğan Gündüz
1957 yılında ABD’li uzmanlarla birlikte, okuma yazma bilmeyen erlere eğitim verilmesi çalışmalarına girişilmiş, bu çalışmalar sonucunda da 15 Nisan 1959’da Türk Silahlı Kuvvetleri Okuma Yazma Okulları açılmaya başlanmıştır. Bu okullarda okutulan Türkçe ders kitaplarında Ali adındaki köylü bir gencin, köyündeki yaşamı, askere alınışı, okuma yazma okulu ve kıtadaki yaşamından oluşan kesitler yer alır. Ali’nin hikâyelerinin işlenmesi, zamanla halk arasında bu okulların adının “Ali Okulları” olarak anılmasına vesile olur. (Altunkaya, 2018, s.119-123)
Milli Savunma Bakanlığının, Temel Okuma Yazma ve Genel Kültür Eğitimi çerçevesinde Ali Okullarında kullanılmak üzere kırk kitaptan oluşan Yardımcı Okuma Kitapları serisi hazırlanmıştır. Bu seri 1961 yılında basılan, Georgetown Üniversitesi Doçenti Eloise Enata’nın yazdığı Yardım adlı kitapla başlar. Resimkitap tarzındaki bu kitap, bir köylünün yeni satın aldığı traktörle, komşusuna, tarlasını sürerek yardım etmesini anlatır. Yardım, Amerikan’ın Türk Hükûmetine yardımına örtülü bir gönderme yapar. Kitabın girişinde yer alan “TÜRK-AMERİKAN İŞBİRLİĞİ İLE HAZIRLANMIŞTIR” yazısının altında şu açıklama vardır: Yardımcı Okuma Kitapları serisi, Milli Savunma Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ve Amerikan ICA Yardım Heyetinin işbirliği ve Georgetown Üniversitesinin yardımıyla hazırlanmıştır. Kitaplar, Okuma Yazma Materyali Hazırlama Grubu tarafından, Turhan Oğuzkan ile Eloise Enata’nın idaresinde yazılmıştır. Teknik yardım, Amerikan Yardım Heyeti (ICA) Eğitim Malzemeleri Müşaviri Dr. Paul T. Luebke tarafından yapılmıştır.
Eloise Enata’nın adına 1980 yılında çıkan Ortesol Dergisi’nde de rastlarız Ortesol, İngilizce haricindeki dilleri konuşanlara İngilizce öğreten Oregon’lu (Amerika) öğretmenlerin dergisidir. Aynı zamanda derginin editörü olan Joe E. Pierce, bu dergide çıkan Türkiye’deki GELP başlıklı yazısında ilginç bilgilere yer verir (Pierce, 1980, s.30): “GELP, (Georgetown University English Language Program), Ankara, Türkiye’deki Georgetown Üniversitesi İngilizce Dil Programının resmi adıdır. 1954’ten başlayıp 1962 yılına kadar devam etti ve ikinci dil programlarına göre oldukça etkili bir programdı. Türkçe dışındaki herhangi bir dilden tek sözcük bile duymamış birkaç düzine Türk’ü eğitti ve onları çeşitli ABD üniversitelerindeki CIA (Central Intelligence Agency -Merkezî İstihbarat Teşkilatı-, Amerika’nın dış istihbarat servisi) programlarını başarıyla tamamlayabilecekleri düzeye getirdi.”
GELP’in Ankara’daki İngilizce eğitimi, Amerikan ve Türk hükûmetleri arasında yapılan anlaşma doğrultusunda verilmektedir. Makalede geçen öğrencilerin maaşlarının düzenli olarak Türk Hükûmeti tarafından ödendiği bilgisi, öğrencilerin devlet görevlisi olduğuna işarettir. GELP programında kullanılan kitaplardan biri de Eloise Enata’nın Conversations in Ankara (GELP, Ankara, Turkey, 1958) – Ankara’da Sohbetler adlı kitabıdır.
Muhtemelen 1954 yılında GELP programı çerçevesinde İngilizce öğretmek için Türkiye’ye gelen Eloise Enata, ayrıca okuma yazma bilmeyen acemi erlere yönelik, Turhan Oğuzkan’la birlikte Millî Savunma Bakanlığı için 1959 yılında basılan Türkçe ve Türkçe Alıştırma kitaplarını da yazmıştır. Ali’nin hikâyelerinin anlatıldığı Türkçe kitapları bunlardır.
İstanbul’daki Amerikan Bord Misyonu yetkilisi Anna G. Edmonds, 1 Ocak 1962 tarihli mektubunda, “Yayımcılık Departmanı” tarafından 18 Kasım 1961 tarihinde Üsküdar’da düzenlenen bir yazarlar konferansını rapor eder (Edmonds, 1962, Mektup No:529). Gün boyu süren bu konferansa American Academy for Girls (şimdiki Üsküdar Amerikan Lisesi), The Girls’ College (Arnavutköy Amerikan Kız Koleji), Robert Kolej ve Darüşşafaka Lisesi’nden kırk kadar öğrenci katılır. Doğan Kardeş Yayınlarının yöneticisi Vedat Nedim Tör, diplomatik danışman ve yazar Nüzhet Baba, Georgetown Üniversitesi grubundan yardımcı Profesör Eloise Enata konuşmacılar arasındadır. Bu konferansta yeni okuma yazma öğrenenler için edebiyat, çocuk edebiyatı ve çeviri olmak üzere üç temel konuya değinilir.
Enata bu konferansta Türk Savunma Bakanlığı, Eğitim Bakanlığı, ICA, Georgetown Üniversitesi Grubu ve JUSMMAT (Joint US Military Mission for Aid to Turkey/Türkiye’ye Yardım için Ortak ABD Askeri Kurulu) iş birliğiyle gerçekleştirilen askeri okuma yazma programını değerlendirir. Yeni okuma yazma öğrenenler için yazma yöntemlerini, sorunlarını ve ihtiyaçlarını aktarır, bu gruplara yönelik başarıyla yazmak için sekiz madde sıralar:
a) Kimin için yazdığınızı bilin
b) Hikâyeyi okuyucunun günlük yaşamı üzerinden şekillendirin
c) Okuyucunun hoşlanacağı bir ifade biçimi kullanın, genelde bir hikâye en iyisidir.
d) Doğrudan ve kişisel bir tarz kullanın.
e) En basit sözcükleri seçin.
f) Cümlelerinizi kısa tutun: Temel kitaplarda cümleler dört-altı sözcük uzunluğundadır, daha karmaşık yazımlarda ortalama sekiz on sözcük yeterince uzundur.
g) Paragrafları kısa tutun.
h) Bir seferde çok şey söylemeye kalkışmayın.
Enata’nın değindiği maddeler çerçevesinde erlerin “hem öğrendiklerini pekiştirme, hem söz dağarcıklarını geliştirme hem de çeşitli konularda bilgilerini (sağlık, tarım, tarih, coğrafya, matematik vb.) artırma amacıyla ayrıca seminerden geçirilmiş çeşitli yazarlarca 40 adet ‘yardımcı kitap’ hazırlanmıştır. (Altunkaya, s.126). Bu seride Turhan Oğuzkan, Emin Özdemir, Kemal Demiray, Tahsin Saraç, Ali Rıza Özgüç, Orhan Asena, Fakir Baykurt, Ceyhun Atuf Kansu gibi yazarların eserleri yer alır.
“Yardımcı Okuma Kitapları”, bir süre sonra Halk Eğitim Merkezlerinde ve köy okullarında da eğitim materyali olarak kullanılmak üzere M.E.B. Yayın Müdürlüğü Basılı Eğitim Malzemeleri Hazırlama Merkezi (BEMHM) tarafından yeniden basılır. Askeriye için basılan kitapların üzerinde M.S.B Temel Okuma Yazma ve Genel Kültür Eğitimi logosuyla birlikte kitap numarası ve Yardımcı Ders Kitapları yazısı yer alırken aynı kitap Halk Eğitim Merkezleri için basıldığında bu logonun yerinde M.E.B logosu ve Halk Eğitimi Yayınları yazısı yer alır. Bu kitapların içinden on iki tanesi de ayrıca M.E.B. logosuyla Çocuk Kitapları ibaresiyle yayımlanmıştır.
On iki çocuk kitabından biri olan Zeki ile Köpeği hem özgün hikâyesi hem de bir resimkitap olması açısından dikkat çekicidir: Zeki köpeğiyle bir gün pazara gider. Alışverişini yaptıktan sonra köyüne dönmek için yola çıkar. Sıcak havada bunalır ve bir ırmağın kenarından geçerken serinlemek için suya girer. Derin bir yere gelince yüzme bilmediği için panikler, neredeyse boğulmak üzeredir. Zeki’nin çırpınışlarını gören köpeği suya atlar ve Zeki’yi boğulmaktan kurtarır.
Yardımcı Okuma Kitapları haricinde, Türk Hükûmeti ve Amerikan İktisadi Yardım Teşkilatı (AID:Agency for International Development) iş birliğiyle 1962 yılında sadece çocuk kitabı yazmak için de bir seminer düzenlenir (Gündüz, 2018). Bu seminer sonrasında yayımlanan on üç çocuk kitabının bazılarının künyesinde “M. Eğ.B. Yayım Müdürlüğü, Basılı Eğitim Malzemeleri Hazırlama Merkezinde düzenlenen Çocuk Kitapları Semineri’ sonunda çocuklar için yazılmıştır.” açıklaması yer alır. Bu seri içinde çıkan Ali Hayvanlar Bahçesinde (1963), Can’ın Bir Köy Gezisi (1963), Zavallı Korkuluk (1965), Ormanda Bir Balo (1965), Uçtu Uçtu Çelin Uçtu (1965), Gümüş Kuyruk (1965) kitapları resimkitaplardır. Bu kitapların ilk dördünden “Bir Çocuk Kitapları Semineri” yazımızda söz etmiştik (Gündüz, 2018). Diğer iki kitabın hikâyesine de yeri gelmişken değinmekte fayda var: Uçtu Uçtu Çetin Uçtu kitabının kahramanı Çetin, bir baloncuya yardım etmek için balonların ipinden tutunca balonlarla birlikte havaya yükselir. Eğlenceli bir uçuştan sonra kargaların balonları gagalamasıyla alçalmaya başlar ve yolda ilerleyen bir sirk kafilesindeki
filin üzerine iner. Koşarak yanına gelen çocuklar “Uçtu uçtu Çetin Uçtu” diye bağrışırlar.
Gümüş Kuyruk kitabının kahramanı Filiz, derede yaşayan küçük balık Gümüşkuyruk’a her gün gelip yem verir. Ama bir gün evinde beslemek için Gümüşkuyruk’u kepçesiyle yakalar ve su dolu kavanoza koyar. Filiz’in kedisi Mestan evde kimse yokken kavanozu kırar. Filiz ve arkadaşları yetişip Mestan’ı kovalar. Bu olaydan sonra çocuklar Gümüşkuruk’un kavanozda yaşayamayacağını anladıklarından Gümüşkuyruk’u ait olduğu yere, dereye bırakırlar.
Okuma yazma bilmeyen askerlere okuma yazma öğretmek amacıyla Amerika ile yapılan iş birliğinin dolaylı olarak Türkiye’de çocuk kitabı yazımına ve çocuk kitaplarına erişimine katkısı son derece önemlidir. Yine de çocuk kitaplarını araştırırken karşımıza çıkan tüm bu şaşırtıcı ilişkiler ağı “bir çocuk kitabının sadece bir çocuk kitabı olmadığını/olamayabileceğini” bize söylüyor.
Kaynaklar:
• Altunkaya, Niyazi (2018), “Türk Silahlı Kuvvetleri Okuma Yazma Okulları (Ali okulları:1959-1975)”, Yetişkin Eğitimi Dergisi, Kasım 2018, s.117-130
• Edmonds, Anna G. (1962), http://www.dlir.org/archive/archive/ files/1039210d1207d3355211036121b66abf.pdf (Erişim Tarihi:
14 Mart 2021)
• Gündüz, Doğan (2018), “Bir Çocuk Kitapları Semineri”, İyi Kitap Çocuk ve Gençlik Yayınları Dergisi, Sayı 106, Eylül 2018,
s. 44-45
• Pierce, Joe E. (1980), “The GELP in Turkey”, The Ortesol Journal, Vol II, The Hapi Press, Oregon, 1980, s.30-47
E. Enata, Resimler: Nevzat Akoral, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1961, 14 sayfa
Emin Özdemir, Resimler: Adnan Turani, M.E.B. Yayım Müdürlüğü BEMHM, Ankara, 1964
Semra Özin, Resimler: Muammer Bakır, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1965, 22 sayfa
Hanife Tüzüner, Resimler: Olcay Tekin, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1965, 14 sayfa
