II. Abdülhamit döneminde ruhsatsız basılan ya da dine, örf ve adetlere aykırı, “zararlı” kitapların toplatıldığı, yakılması için Maarif Nezareti’ne gönderildiği bilinmektedir. Hatta toplatılıp yakılan kitaplar bir araya getirildiğinde uzun bir liste ortaya çıkar.
Yazan: Doğan Gündüz
“Bizi halk eden (yaratan) ve şu dünyada yaşadığımız müddetçe çalışıp rızkımızı kazanmak için akıl ve kuvvet ihsan buyuran (bağışlayan) Hak Teâlâ hazretlerine her daim ubudiyet (kulluk ve ibadet) etmek farzdır. … Anasına ve babasına riayet etmeyüp (saygı göstermeyip) onların nasihatini dinlemeyen ve tenbihlerini (uyarılarını) tutmayan çocuk dünya yüzünde rahat yaşayamaz… Çünkü haylaz ve tenbel olup okumayan çocuğun kimsene (kimse) yanında kadr (değer) ve itibarı olamaz ve kendisini tanıyanlar yüzüne (s.2) karşı bir şey demezler ise de arkasından bu çocuk tenbeldir yazıklar olsun sonu fena olacaktır derler ve her oturup kalktıkları yerde zem ederler (çekiştirirler). Bunun aksi okuyup yazmağa hevesi olan çocuğu herkes sever ve hakkında senalar eder (över). Ne mutlu o çocuğa ki mektebinde oturduğu müddetçe derslerini güzelce beller ve mükafat (ödül) ve şehadetname (diploma) alarak herkesten aferin işiterek mektebinden çıkar. (s.3)”
İlk baskısı 1874/5 yılında yapılan Çocuklara Hediye adlı kitap, yukarıdaki cümlelerle başlar. Ardından küre-i arzın (yerkürenin) yapısına, gündüz ve gecenin oluşumuna, yılın üç yüz altmış beş gün olduğuna, deniz, çay, dere, pınar, göl, boğaz, ova ve dağın ne olduğuna kısaca değinilir. Dünyadaki beş kıtanın Avrupa, Afrika, Asya, Amerika (Güney ve Kuzey), Avusturalya olduğundan söz edilir. Bu kıtalarda yaşayan insanların hangi milletten olduğu, nasıl geçindikleri, buralarda ne tür hayvanların yaşadığı kısa cümlelerle anlatılır. Antarktika kıtası belki üzerinde kimse yaşamadığından belki de keşfinin üzerinden sadece otuz beş yıl geçtiğinden kitapta yer almaz.
Çocuklara Hediye, 19. Yüzyılın son çeyreğindeki dünyayı, Osmanlı sıbyan mektebi (ilk öğretim) çocuklarına tanıtmak, öğretmek amacıyla Meclis-i Maarif azası Artin Efendi tarafından hazırlanmıştır. Kitabın giriş bölümünde ayrıca Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan, o günkü padişah Abdülhamit Han’ın otuz dördüncü padişah olduğundan, Osmanlı’nın Asya, Avrupa ve Afrika’daki memleketlerinden, bunların yönetim biçimlerinden de söz edilir. Ardından da farklı konular hakkında bilgiler verilir. Seçilen konu başlıkları içinde yer alan “Kahve Ağacı”, “Şeker Kamışı”, “Arslan”, “Fil”, “Papağan”, “Tavus Kuşu”, “Kara Kuş”, “Balina Balığı”, “Çıngıraklı Yılan” gibi bitki ve hayvanların çoğu, o yıllarda çocukların bizzat görme fırsatını bulamadıkları canlılardır. Keza “Vapur”, “Balon”, “Demir Yolu”, “Telgraf” gibi sanayi ve teknoloji ile ilgili başlıklarda anlatılan araç ve nesneler de o dönem için Osmanlı’da uzun geçmişi olan şeyler değildir. Bu açıdan değerlendirdiğimizde Çocuklara Hediye’de değinilen konular sadece çocukların değil yetişkinlerin de ilgisini çeken konulardır. Bunların yanı sıra “Güzel Ahlak”, “Okumak”, “Arkadaşlık”, “Çalışmak”, “Nasihat” başlıkları altında da değerler anlatılır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki (BOA) bazı belgeler bize Çocuklara Hediye kitabının basılma kararından bu kitabın kim tarafından hazırlandığına, fiyatlandırılmasına, basılmasına, farklı dillere çevrilmesinden yakılarak imhasına kadar ilginç bilgiler sunuyor.
Kitabı hazırlayan Şura-yı Devlet Adliye ve Maarif muavinlerinden Artin Efendi’ye, ilk kez rütbesinin terfisiyle ilgili 1868 tarihli bir belgede rastlıyoruz. (BOA, MKT.MHM. 411-24, H. 29.02.1285 / 21 Haziran 1868) Artin Efendi hicri 1286 tarihli (1869) Salname’de, Maarif Dairesi çalışanlarının isim listesi içinde de geçmektedir. Burada Artin Efendi’nin rütbesinin ûlâ sınıf-ı sânîsi (devlet erkanındaki alt kademelerden biri) olduğu bilgisi yer alıyor. (Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye, Sene 1286, Matbuat-ı Âmire, s. 39)
Bazı makalelerde ve tezlerde Artin Efendi’nin, Artin Dadyan Paşa olduğu ifade edilmektedir. Oysa Artin Dadyan Paşa o dönemde Maliye Nezareti Müşavirliği yapan yüksek rütbeli bir memurdur. Sonrasında da Hariciye Nezareti Müsteşarı olmuştur. Maarif Dairesi çalışanı Artin Efendi’nin adının geçtiği arşiv belgelerinde “Dadyan” lakabına yer verilmediğinden bu iki kişinin aynı kişiler olduğu teyide muhtaçtır.
Maarif Nezareti Mektubî Kalemi yazışmalarında, 1874 yılında, “Meclis-i Maarif Azası Artin Efendi tarafından sıbyan mekteblerinde okutulmak üzere tertip edilen ve çocuklara Türkçe öğretmeye elverişli bulunan Çocuklara Hediye adlı risaleden üç bin nüsha bastırılmasına” karar verildiği geçer. (BOA, MF.MKT. 22–39, H. 26.10. 1291 / 6 Aralık 1874) Sonra “Çocuklara Hediye adlı kitabı tertip eden Meclis-i Maarif Azası Artin Efendi’ye tab için ruhsat” verilir. (BOA, MF.MKT. 29-23, H. 17.05.1292 / 21 Haziran 1875) Hemen peşinden de “Çocuklara Hediye adlı risalenin kârıyla satılması” kararı alınır. (BOA, MF.MKT. 29-110, H. 25.05. 1292 / 29 Haziran 1875)
S. Özege Koleksiyonu’ndan, diğer kütüphane arşivlerinden ve sahaflardan araştırdığımızda Çocuklara Hediye kitabının yıllar içinde beş baskı yaptığını görüyoruz:
1. baskı, İstanbul, H. 1291 (1874/5), Matbaa-i Âmire, 59 sayfa, resimli
2. baskı, İstanbul, H. 1292 (1875), Matbaa-i Zartaryan, 59 sayfa, resimli
3. Baskı (Detayları bilinmiyor.)
4. baskı, İstanbul, H. 1298 (1881), Mihran Matbaası, 59 sayfa, resimli,
5. baskı, İstanbul, H. 1300 (1883), Mecmua-i Havadis Matbaası, 59 sayfa, resimli
Çocuklara Hediye kitabının ilk baskısını yapan Matbaa-i Âmire devlet matbaası; diğer baskılarını yapan Matbaa-i Zartaryan, Mihran Matbaası ve Mecmua-i Havadis Matbaası İstanbul’daki Ermeni matbaalarıdır. (Baskı ve Harf, Ermeni Matbaacılık Tarihi, Teotig, Bir zamanlar Yayıncılık, İstanbul, Aralık 2012)
Kitabın günümüze ulaşan bazı baskılarında yazar adı boş bırakılmıştır. Yazar adı olan baskılarında da isim zor okunan bir rıka ile yazılmıştır. Her ne kadar yazar ismiyle günümüze ulaşan baskılarının künyesi Türk alfabesine çevrilirken yazarı “Esad” olarak aktarılmış olsa da “Eser” başlığı altında yer alan ismi “Esad” olarak değerlendirmek zorlama bir yorumdur. Kaldı ki arşiv belgeleri bu kitabı hazırlayanın Artin Efendi olduğunu söylemektedir. Kitabın kütüphane ve arşivlerde bulunmayan ilk baskısına ulaşılması durumunda kitap üzerinde yazan eser sahibinin ismiyle ilgili şüphe ortadan kalkacaktır.
Yedi yıl içinde beşinci baskıya ulaşan ve her bir baskısı binlerce yapılan Çocuklara Hediye kitabı Acem kitapçıların da ilgisini çeker. Maarif Nezareti’nde yapılan bir yazışmada “Hakkaklar çarşısında kitapçılık yapan İranlı Seyyid Efendi’nin Çocuklara Hediye adlı risalenin ikinci formasını tab ettirdiği bunun için ruhsata gerek olmadığı ancak bu tür eski kitapların tabı için encümenin görüşünün alınması gerektiği bunun da İranlılara anlatılması için sefarete bilgi verilmesi” (BOA, MF.MKT.151-33, H.18.03.1310 / 10 Ekim 1892) kararı not düşülür. Yine de yaklaşık yirmi gün sonra alınan bir diğer kararda “Hakkaklar Çarşısı’nda İranlı Seyyid Efendi tarafından basılan Çocuklara Hediye adlı risalenin yeni basımı için tekrar izin gerektiği” sonucuna varılır. (BOA, MF.MKT. 153-49, H.11.04.1310 / 2 Kasım 1892)
Maarif Nezareti yetkilileri, Çocuklara Hediye kitabıyla ilgili aldığı son kararın üzerinden iki hafta geçmeden oldukça çarpıcı bir karara daha imza atarlar: Zaptiye’den gönderilen Çocuklara Hediye adlı kitabın nüshalarının imhası. (BOA, MF.MKT. 154-26, H. 24.04. 1310 / 15 Kasım 1892) Bu kararla ilgili belgede divan şairi ve devlet adamı Kâzım Paşa’nın (1821-1890) eseri olan Makâlîd-i Aşk kitabının bir nüshasının da “neşri yasak olduğundan yok edilmek üzere alıkonulduğu” yazmaktadır.
Arşiv belgesindeki yazışmalarda “Çocuklara Hediye nam risalenin bila ruhsat tab edildiği anlaşılarak matbaacı Süleyman Sakıp Efendi tarafından daire-i zaptiyeye getirilmiş olan beş bin adet taklit nüshalarıyla” birlikte ruhsatsız olduğu anlaşılan Makâlîd-i Aşk kitabının bir nüshasının teslim edildiği ve bu tür kitaplar hakkında uygulamanın yerine getirilmesi için maarif nezaretinin emirlerinin ferman kabul olacağı bildirilir.
Yazışmaların devamında ruhsatsız basılan, bugünkü deyimle korsan olarak basılan, Çocuklara Hediye kitabıyla ilgili uygulamanın yerine getirilmesi için iznin çıktığını öğreniyoruz: “Zaptiye Nezareti Celilesinin mezkûr (sözü edilen) tezkiresine (belgesine) zabıtaca tevkif olunan (alıkonan) Çocuklara Hediye nam kitap nüshalarının hark-u imhası”na diğer bir deyişle yakılarak yok edilmesine onay verilir.
II. Abdülhamit döneminde ruhsatsız basılan ya da dine, örf ve adetlere aykırı, “zararlı” kitapların toplatıldığı, yakılması için Maarif Nezareti’ne gönderildiği bilinmektedir. Hatta toplatılıp yakılan kitaplar bir araya getirildiğinde uzun bir liste ortaya çıkar. (II. Abdülhamit Döneminde Sansür, Fatmagül Demirel, Bağlam Yayınları, İstanbul, s.173-185)
Bu listede yer almayan, toplatılarak yakıldığını arşiv belgelerinden bulup gün ışığına çıkarttığımız Çocuklara Hediye kitabı, ruhsatsız basıldığı gerekçesiyle bile olsa yakılan bir çocuk kitabı olması sebebiyle yayıncılık tarihi içinde özel bir yere yerleşiyor. Bu arada kitabın beşinci baskının günümüze ulaşan nüshaları arasındaki ufak tefek farklılıklar bazı korsan nüshaların yakılarak imhadan kurtulmuş olabileceği ihtimalini düşündürüyor.
Çocuklara Hediye adlı kitabın ismine bir başka arşiv belgesinde daha, 1904 yılında Simpat Dadyan tarafından Maarif Nezaretine verilen dilekçeye karşılık olarak yazılan “Çocuklara Hediye isimli Ermenice kitabın basımına izin verilebilmesi için bir nüshasının Matbuat-ı Dahiliye Müdüriyeti’ne gönderilmesi” yanıtında rastlıyoruz. (BOA, MF.MKT. 764-32, H.05.12.1321 / 22 Şubat 1904) Dolayısıyla kitabın Ermeniceye de tercüme edildiğini anlıyoruz.
Çocuklara Hediye, 19. yüzyılın son çeyreğinde basılan bir çocuk kitabının nelerle karşılaşabileceğini bizzat yaşamış bir kitap olarak yayın tarihinin içinden bizi selamlıyor.
Teşekkür: Arşiv belgelerinin okunmasında güler yüzlü desteğini esirgemeyen sevgili dostum Ali Emre Özyıldırım’a müteşekkirim. -Doğan Gündüz
Eser: ? , Çocuklara Hediye, Mecmua-i Havadis Matbaası, İstanbul, H. 1300 (1883), 59 sayfa, resimli
