İyi Kitap

Çocuk ve Gençlik Kitapları Dergisi

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e çocuk dergileri üzerine notlar

1869-1908 yılları arasında toplam 20 çocuk dergisi yayımlanırken, 1908 Meşrutiyeti’nden Cumhuriyet’e uzanan on beş yıllık zaman diliminde çıkan çocuk dergilerinin sayısı ise 23’tür.

Yazan: Doğan Gündüz

Çocuk dergilerinin ortaya çıkışı, çocukların “küçük yetişkinler” olmadığını, yetişkinlerden farklı değerlendirilmesi ve farklı muamele görmesi gerektiğini savunan modern çocukluk anlayışıyla yakından ilintilidir.
Adını Güliver’in gittiği cüceler ülkesinden alan ve 1751 yılında yayımlanan The Lilliputian Magazine İngiltere’de çıkan ilk çocuk dergisidir. Dergide basit ahlak dersleri, kısa öyküler, masallar, danslar, şarkılar, ilahiler, kısa şiirler, bilmeceler gibi birçok alandan yazılar yer alır.

Mümeyyiz (1869)

1768 yılında çıkan Le Journal d’edication (Eğitim Dergisi) ise Fransa’da gençler için yayımlanan ilk dergidir. Bu derginin J.J. Rousseau’nun eğitimin ve insanın doğası üzerine yazdığı Emile kitabından sadece altı ay sonra yayımlanması dikkate değerdir. Dergi eğitim, din, bilim ve ahlak üzerine kalem oynatan en iyi yazarların yazılarının bir araya getirildiği bir periyodik olmayı hedefler.
1772 yılında Leipzig’de yayımlanan, Leipziger Wochenblatt für Kinder ise Almanya’daki ilk çocuk dergisi olarak değerlendirilir. İçinde hikâyeler, fabllar, doğayla ilgili konular, mektuplar ve bazı temsiller bulunur.
Batı dünyasında çocuğun kazanmakta olduğu yeni anlam ve değerler, Batı ile temasta olan Osmanlı elitlerini de etkiler. Osmanlı’da çocuk dergilerinin ortaya çıkışı da bu etkiden bağımsız değildir.
Türkçe basılan çocuk dergilerinin geçmişi 15 Ekim 1869’da çıkan Mümeyyiz’e uzanır. Aynı adla yayımlanan gazetenin eki olan ve çocukların ilgisini çekebilmek için her sayısı farklı renkle basılan bu dergi 49 sayı yayımlanır. Mümeyyiz’in amacı toplumun geleceği olan çocuklara iyi ahlak, terbiye ve tahsil konusunda onların anlayacağı dille bilgi vermektir. İlk sayıda bu niyet açıkça yazılır: “Şimdi bir de şu sizin için çıkardığımız gazetede ne yapmalıyız, nasıl mektebe gitmeli, derse nasıl çalışmalı, nasıl okuyup yazmalı ve ana babamıza ve hoca efendilere nasıl itaat etmeli, onları yazacağız ve dünyada iyi ve herkesin beğeneceği huylar nedir ayıplayacağı şeyler nelerdir onları size bildireceğiz.”
Mümeyyiz’de ve ondan sonra çıkan Hazine-i Etfal (1873) ve Sadakat (1875) dergilerinde herhangi bir resim yer almaz. İçinde resim olan ilk çocuk dergisi Etfal’dir (1875).
1869-1908 yılları arasında toplam 20 çocuk dergisi yayımlanırken, 1908 Meşrutiyeti’nden Cumhuriyet’e uzanan on beş yıllık zaman diliminde çıkan çocuk dergilerinin sayısı ise 23’tür. Ki bu aralıkta 1. Dünya Savaşı’nın iyice kızıştığı 1915, 1916, 1917 yıllarında yeni bir çocuk dergisinin çıkmadığı da göz önünde bulundurulmalıdır.

Çocuk Dünyası (1913)

Yıllar geçtikçe çocuk dergilerinin sayısı artıyor olsa da uzun ömürlü olanları oldukça azdır. Latin harflerinin kabul edildiği 1928 yılına kadar yayımlanan 54 çocuk dergisinin içinde sadece üç tanesi 100 sayıdan fazla yayımlanmıştır. Bunlar sırasıyla 1896’da İstanbul’da çıkan, kız ve erkek bütün çocukları daha iyi ahlaklı, daha bilgili hâle getirmeye hizmet etmek amacını güden Çocuklara Mahsus Gazete 626 sayı, 1897’de Selanik’te çıkan, kız ve erkek çocukların ahlakını güzelleştirmeyi, bilgilerini artırmayı, boş vakitlerinde nasıl eğlenmeleri gerektiği yönünde rehberlik yapmayı isteyen ve çocuk edebiyatına önemli bir katkı sunan Çocuklara Rehber 166 sayı, 1923’de Bolu’da çıkan ve ilk sayısında “Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Çocukluk Hayatı”na yer veren Yeni Yol 113 sayı yayımlanmıştır. Çocukların fikirlerinin açılmasına çalışmak üzere 1913 yılında çıkan Çocuk Dünyası ise 94 sayıya ulaşabilmiştir.

Haftalık (az sayıda iki haftalık veya aylık olanları da vardır) periyotlarla, perşembe günleri çıkan çocuk dergilerinin künyelerinde genellikle “çocuklara, öğrencilere, Türk çocuklarına, Türk yavrularına” özel çocuk dergisi olduğu ibareleri vardır. Ancak burada sözü edilen “çocuklar” çoğunlukla dergi içindeki yazılarda da hitap edilen “beyler, efendiler” yani erkek çocuklardır. Çocuklara Mahsus Gazete, Çocuklara Rehber, Çocuk Bahçesi (1905) dergileri, künye veya hitaplarında “Erkek ve Hanım Evlatlar” içermesiyle diğer dergilerden ayrılır.

Çocuk Bahçesi 1905

Selanik’te çıkan Çocuk Bahçesi’nde Tevfik Fikret, Mehmet Emin (Yurdakul), Nigâr Binti Osman gibi ünlü yazar ve şairler de yer alır. Tabii bu çocuk dergisi iktidarın dikkatini çekmekte gecikmez ve 22. sayıdan itibaren 3 haftalığına kapatılır.
Cumhuriyet öncesi çocuk dergilerinde başlıca fen, edebiyat, sağlık, ahlak, din, dil bilgisi, spor, terbiye, mizah, doğa, eğitim konularına yer verilir. Cumhuriyet ile birlikte çocuk dergilerinin sayısı artmakla kalmaz, ideal Cumhuriyet çocuğunu oluşturabilmek için Cumhuriyet’in fikirleri de dergilerde kendine daha geniş yer bulur.

The Lilliputian Magazine 1751

 

1 https://www.bl.uk/collection-items/the-lilliputian-magazine
2 http://www.lapressejeunesse.fr/la-presse-jeunesse-en-bref/reperes-historiques
3 http://dictionnaire-journaux.gazettes18e.fr/journal/0635-journal-deducation-1
4 http://de.metapedia.org/wiki/Leipziger_Wochen%C2%ADblatt_für_Kinder
5 KASAP Ayşe, Evvel Zaman İçinde Çocuk Dergileri 1869-1928 Yılları Arasında Yayınlanan Osmanlıca Çocuk Dergileri, İstanbul, Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yayın No:2, 2011, s.4-7
6 UNGAN Suat, YİĞİT Fadime, “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Süreli Çocuk Yayınları”, Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, 2014, 10, s.184-198
7 OKAY Cüneyd, Eski Harfli Çocuk Dergileri, İstanbul, Şubat 1999, s.97-98

 

Show More