İyi Kitap

Çocuk ve Gençlik Kitapları Dergisi

Sözsüz karikatürle dile gelen bir dünya: “İnsan Denen Garip Hayvan”

“Turhan Selçuk Seçkisi”nin son kitabı İnsan Denen Garip Hayvan, fikrin neredeyse yalnızca çizginin diliyle belirdiği karakteristik Turhan Selçuk karikatürlerinden bir derleme. Sanatçının vurucu ve sade üslubuyla, insana dair büyük, evrensel ve zamansız konulara mizahi bir bakış. 

Yazan: Itır Yıldız

Turhan Selçuk’un belli temalar etrafında bir araya getirilmiş çizimlerini incelememize vesile olan ve genç neslin onu tanımasına olanak sağlayan kıymetli bir derleme, “Turhan Selçuk Seçkisi”. Desen Yayınları tarafından hazırlanan üç ciltlik özel serinin İnsan Denen Garip Hayvan başlıklı son kitabı, Turhan Selçuk’un yıllar içinde farklı yayınlara çizdiği, insanın düşünce ve davranış kalıplarını mizahi biçimde ele aldığı karikatürlerden oluşuyor. Seçkinin yakın geçmişte çıkan diğer iki kitabı ise Siyasetin Göbeği ve Manzara-i Umumiye.

Çizim sanatına uzun yıllar emek vermiş sanatçı, ülkemizde modern ve sözsüz karikatürün öncüsü kabul ediliyor. 1951-2001 yılları arasında yerli ve uluslararası mecralarda yayımlanan çizimleri kapsayan kitapta kronolojik bir düzen yok. Bunun yerine sıralamada tema, fikir ya da çizim tekniği bakımından birbirine yakın karikatürler esas alınmış gibi görünüyor. Bu tercihin, sözsüz karikatüre veya Turhan Selçuk çizimlerine çok aşina olmayan okur için yorumlamayı ve algılamayı kolaylaştırdığı söylenebilir. Sanatçının 50 ve 60’lardaki nispeten daha yumuşak hatlı çizgileri “Kemirgenler”, “Memeliler”, “Kedigiller”, “Keseliler” ile okuru karşılayan kitap, ilerleyen sayfalarda sansür, sanat, iklim krizi, ilişkiler, spor, teknolojik gelişmeler gibi konulara değinen ve insanın çeşitli durumlar karşısındaki tutumunu hicveden karikatürleri barındırıyor. 

DİYALOG YAZMADAN OKURLA KONUŞMAK

Türe alışkın olmayanlar ya da çizgilerle düşünmeyenler için sözsüz karikatür ilk bakışta zorlayıcı görünebilir. Turhan Selçuk’un kendi ifadesine göre,“Günlük gazete karikatürlerinde yazıyı atmak çok güç bir iştir.” Bu sözlerini, “Buna rağmen hiç yazı kullanmamak, çizgimi sadeleştirmek amacım oldu,” diye tamamlıyor sanatçı. Peki, göç, açgözlülük, doğa-insan çatışması, kibir ve âcizlik hiçbir metne başvurmadan nasıl anlatılır? Herhangi bir diyalog yazmadan, konuşma balonları olmadan tüm bu kavramlar, okurla nasıl konuşur? Çizmeye başladığı 40’lı yıllardan yaşama veda ettiği 2010 yılına dek karikatür üzerine düşünen ve günlük gazetelere çizen biri olarak, bu sanatın üretken bir icracısı Turhan Selçuk. Kariyerinin erken döneminde bile çizginin yazıdan ayrılmasına, ayrıntılardan kurtulmasına kafa yoruyor; üslubundaki ve çizimindeki sadeliği o zamanlarda da görmek mümkün. Çizimlerini karıştırdıkça onları anlamak için illa dönemin şartlarını, kültür kodlarını bilmeye gerek olmadığını, yarattığı dünyanın en başta grafik diliyle konuştuğunu kavrıyorsunuz.

AMAÇTA TUTARLILIK, EVRENSEL FİKİRLER, BÜYÜK KONULAR

Henüz Adana Erkek Lisesi’nde okurken, Adana’da Türk Sözü gazetesinde ilk karikatürü yayımlanıyor; sonraki yıllarda Akbaba, Bugün, Aydede, Yeni İstanbul dergilerinde, Milliyet gazetesinde çiziyor. Kardeşi İlhan Selçukla birlikte 41 Buçuk ve daha sonra Dolmuş adlı mizah dergilerini çıkarıyor. 57’de Milliyet’te meşhur eseri Abdülcanbaz’ı çizmeye başlıyor, bu yıllar Selçuk’un uluslararası yayınlara da çizimler yolladığı zamanlara tekabül ediyor. İtalyan mizah dergisi Il Travaso’nun kadrosuna giriyor. Atlas, Can Can, DDT, Die Weltwoche, Pardon gibi gazete ve dergilerde işleri yayımlanıyor. Desen Yayınlarından çıkan İnsan Denen Garip Hayvan kitabında tüm bu yayınlardan derlenen çizimler de yer alıyor. 

Selçuk, yurt dışındaki çağdaşlarının çizgi ve anlatımlarından esinlendiğini belirtiyor; Saul Steinberg, Jean-Jacques Sempé, Chaval… Kendi üslubunu oluştururken bir yandan dünyada olup bitenleri (hem gündemi hem sanatı) takip etmesi, çok kültürlü yayınlara iş üretmesi, belki ele aldığı konular kadar çizim tarzının da evrensel olmasını sağlıyor. Neredeyse ilk yıllarından itibaren Türkiye’de kendinden önceki neslin işlerine hemen hemen hiç benzemeyen karikatürlere imza atıyor. Açıklayıcı bir metne sahip sözlü karikatürlerden, yuvarlak çizgilerden uzak bir tarz benimsiyor. Fikrin, metinlere takılmadan sadece – ya da büyük ölçüde – çizgi aracılığıyla belirdiği; insana dair büyük ve zamansız konuların mizahi, vurucu, düşündürücü ve sade bir şekilde ifade edildiği karikatürler çıkıyor ustanın elinden. Gerek çizgiyle anlatmaya dair şaşmaz tavrı gerekse keskin ve karakteristik hatlara sahip çizimleri, Turhan Selçuk’u benzersiz kılıyor.

 

 

İnsan Denen Garip Hayvan
Turhan Selçuk
Yayıma Hazırlayanlar: Ayşegül Utku Günaydın,
İlke Aykanat Çam, Ümit Mutlu, Hilâl Aydın, Aslı Selçuk
Desen Yayınları, 88 sayfa
Show More