Hiç Konuşulmayan Konu: Çizgi Roman Türleri
Çizgi roman alanındaki tartışmaların birçoğunu, “Çizgi Roman Türleri”ni saptamamış olmamıza bağlıyorum. Türler belli olmayınca ölçütler de muğlak kalıyor, kafalar karışıyor, tartışmalarla da havanda su dövülüyor. Yazıma hoş geldiniz, buyurun oturun arkanıza yaslanın, rahatınıza bakın, çay da az sonra hazır olur.
Yazan: Ümit Kireççi
Türlerin Köken(sizliğ)i
Nilüfer Tuncer, Çizgi Roman ve Çocuk adıyla kısaltılarak basılan doktora tezinde, Jürgen Kagelmann’ın 1976 yılında yayımlanan kitabından alıntı yaparak çizgi romanın iki türü olduğu görüşünü aktarmıştır:
1- Gerilim yaratan
2- Neşe veren
Ancak sayın Tuncer bu sınıflamadaki eksikliklere de dikkat çekerek eklemeler yapmayı uygun bulmuştur. Çok da haklıdır.
The Education of a Comics Artist adlı derlemeyi hazırlayan Michael Dooley ile Steven Heller türleri daha çok içeriklerine göre belirlemişlerdir: Magazin Karikatürleri, Başmakale Karikatürleri, Politik Çizgi Roman, Çizgi Roman Bantları (Strip), Çocuk ve Gençlik Çizgi Romanları, Aksiyon / Macera Çizgi Romanları, Alternatif (Genel Çizgi ve İçerikleri Bozan Sanatsal Denemeler) Çizgi Roman, Grafik Çizgi Roman
Ancak bu çalışmada “hedef kitle” ayrımı tam yapılmadığından yine eksikler vardır. Zira çocuklarla gençler için de diğer başlıklardaki içeriklere sahip çizgi romanlar pekala üretilebilmektedir.
Christy Marx ise Writing for Animation, Comics, and Games adını taşıyan kitabında türleri şöyle saptamıştır: Süper Kahramanlar (Batman, Spider-Man), İnsansılaştırılmış Hayvanlar (Anthropomorphic) (Teenage Mutant Ninja Turtles), Domestik (Ailesel) (Disney, Scooby Doo), Diğer Medyalardan Uyarlananlar (Star Wars v.s.), Bilimkurgu-Fantastik (Star Trek, Game Of Thrones, Lord of the Rings), Modern Eserler (Contemporary), Otobiyografik, Erotik, Karışık Türler (Savaş, Korku, Romantik, Western…), Politik, Fumetti (İtalyan ekolü), Manga (Japon ekolü).
Bu tür ayrımı için rahatlıkla karmaşık ve yetersiz diyebileceğimizi düşünüyorum. Özellikle içeriği görmezden gelerek ekolleri tür olarak vermesi ve “Bande Dessine”yi unutması ciddi bir soru işareti olsa gerek.
Manga içinse şu ayrımların yapıldığına şahit oluyoruz: Shonen (Erkek çocuğu), Shoujo (Genç kız), Seinen (Yetişkin), farklı başlıklar altında cinsellik, erotizm ve eşcinsellik konulu olanlar, Mecha (Robotlu bilimkurgular), Kodomo (Okuma yazma öğrenen çocuk için üretilen), Doujinshi (Hayran işi), Gekiga (Dramatik resimler)
Görüleceği üzere mangadaki tür ayrımları daha çok okur kitlesine göre yapılmıştır. Elbette tüm türler iç içe geçerek kullanılıyor olsa da “Mecha”, “Doujinshi” ve “Gekiga” hedef kitle gözetilmeksizin tüm türlerle işbirliği yapan türlerdir.
Bunların dışında, benim birleştirilince daha akla uygun bulduğum iki tür ayrımı çalışması bulunmaktadır. Bu ayrımlarda çizgi romanın fiziksel koşullarıyla yayımlama şekilleri esas alınmıştır: Devamlı Diziler (Dizi film mantığıyla arkası yarın/haftaya/gelecek aya uzayan işler) , Kısa veya Mini Diziler (2 ila 12 sayı süren kısa dizi yayınlardır), Tek-Sayılık (One Shot – sayfa sayısı comics fasiküllerinden fazla olabilen bağlantısız tek hikâyeli yayınlar), Graphic (Roman) Novel (Sinema gibi hikâyenin tek seferde aktarıldığı uzun çizgi romanlar), Antoloji (Farklı sanatçıların veya kahramanların bir arada bulunduğu kısa hikâyelerden oluşan yayınlar).
Diğer ayrım ise: (Çizgi) Bant (3 ila 5 kareden oluşmaktadır), Espri Sayfası (Gag – Bir sayfalık çizgi romanlar), Kısa Öykü (8 ila 10 sayfalık öyküler)
Ben bu yazımda son iki türler ayrımı çalışmasını doğru kabul ederek ilerlemeyi tercih ediyorum.
Neden?
İçeriğe/konuya göre türler ayrımını çok geç kalınmış bir çaba olarak görüyorum. Örneklerde de göreceğiniz üzere farklı içerikler uzun zamandır iç içe kullanılmaktadır. Çok özel bazı konuları saymazsak cinsiyete göre tür belirlemek de çağın gerisinde kalan bir bakış açısı gibi geliyor bana.
Bu nedenle ben türler ayrımında içerikten ziyade çizgi romanın fiziksel koşullarıyla yayımlanma şekillerini esas almayı öneren sınıflamaları tercih ediyorum. Böylece çizgi roman eserlerini tanımlamak ve ekollerin farklılıklarını ortadan kaldırarak kategorilere ayırmak daha da kolaylaşacaktır.
Örnekler
– “Devamlı diziler” bir tür “arkası yarın” veya “devamı haftaya” tarzı bir süreklilik sunmaktadır okura. Bu yayınlarda macera en heyecanlı yerinde yarım kalabilir, okur belli bir süre sonra satışa çıkacak olan yayını beklemeye teşvik edilir. Tarihi bir dokuda bilimkurgudan fantastik diyarlara, mitolojik alemlerden sihirlere atlayan maceralar yaşayan Zagor, sihir ve büyü ön plandayken aşkla harmanlanan Fairy Tail, süperlerin yanı sıra siyasi göndermeler de içeren The Avengers gibi eserler bu tür içinde yer alır. Konu bakımından ayrım bu gibi örneklerde imkânsızdır.
– “Kısa veya mini diziler” son derece geniş bir yelpazeye sahiptir. Sayfa sınırlamaları yoktur. Bu serilerin amacı başı sonu belli bir hikâyeyi olabildiğince tadında ve etkili aktarmaktır. Comics dünyasının en etkili işlerinden 5 sayılık The Dark Knight Returns ile 12 sayıdan oluşan Watchmen süper kahramanlık ve siyaset içerikli, 3 ciltlik Blacksad adlı “Bande Dessine” ekolü başyapıt insansılaştırılmış hayvanlar üzerinden tarihi bir dönemin siyasi yansımalarını polisiye kurgusu içinde aktarmakta, 3 ciltlik Uzumaki adlı korkutucu manga korkunç çizgiler eşliğinde antik ve modern “sarmal” sembolünün kullanılmasıyla, 5 sayılık Stray Dogs ise insansılaştırma olmasa da konuşan köpeklerin hayatta kalma mücadelesi anlatan kısa/mini dizilerdir. Yine Levent Cantek’in Ankara üçlemesi, başrolünde kişilik kazandırılmış Ankara’nın olmasından dolayı iki grafik romanla bir antolojiden oluşan kısa dizidir.
– “Tek-Sayılık çizgi romanlar” ülkemizde çok bilinmemektedir. Bu çizgi roman türü bazen televizyon dizileri için çekilen ön gösterim tarzı bir amaca hizmet ederler. Yayıncı okura kısa bir tanıtım macerası yayımlar. Sonra da gelen taleplere göre bunun diziye dönüştürülüp dönüştürülmeyeceğine bakar. Veya bu türde bir kahramanın kendi kurgusal evreniyle bağlantısı olmayan heyecan verici veya şaşırtıcı hikâyesi çeşni olsun diye okura sunuluverilir. Konu bakımından herhangi bir sınırlama yoktur.
– “Grafik Roman” ise en kafa karıştırıcı türdür. Sayfa sayısı sınırlaması olmayan bu türde, hedef başıyla sonunun bir arada olduğu uzun bir kurguyu aktarmaktır. Craig Thompson’un Arap kültürü desenleriyle donanmış Habibi ve yarı-biyografik Örtüler adlı eserleri, Orhan Umut Görçek’in yarı fantastik Tuş’u, Raphael Meyssan’ın yarı belgesel tarihi Komünün Lanetlileri, Zeina Abirached’in siyasi içerikli Kırlangıç Oyunu, Raina Telgemeier’ın çocuk hedefli Gülümse’si hep bu türe ait eserlerdir. Bununla birlikte bir üst maddede dile getirdiğim Watchmen ile The Dark Knight Returns’ün derlenip birleştirilmesiyle oluşan yapı da grafik roman olarak anılmaktadır. Öte yandan Asterix, Red Kit gibi yayınlar da yapı bakımından yine grafik roman şemsiyesi altında değerlendirilebilir. Buna karşın yılda bir çıkan sayılarıyla da dizi türü içinde de yer alırlar.
– “Antoloji” türü çizgi romanlar tıpkı edebiyatta olduğu üzere farklı sanatçıların kısa eserleriyle bağlantısız hikâyelerin bir arada basılmasıyla oluşur. MK Perker’in Büyüklere Masallar, Levent Cantek’in Dumankara, Devrim Kunter editörlüğündeki Yabani Dergisi Polisiye ve Bilimkurgu çizgi romanları ve Emrah Ablak editörlüğündeki Mis Dergi bu türe girer. Konu sınırlaması bulunmamaktadır.
– “(Çizgi) Bant türü” 3 ila 5 kareden oluşur ve biz onları daha çok gazetelerden biliriz. Uzun yıllar Kelebek gazetesi son sayfasında yayımlanan Sezgin Burak imzalı “Bizimkiler”, “Güngörmüşler”, “Fatoş” bunların en bilinenleri olsa gerek. Oğuz Aral’ın “Avanak Apti”si, Ramize Erer’in “Eşi Nadide”si, Mehmet Ersoy’un “İlişkiler”i ve mizah dergilerinde yer alan diğer onlarcası. Cumhuriyet gazetesinde ise hâlen yer alan işlerle çocuk dergilerindekiler günümüzdeki örnekleridir. Konu yelpazesi son derece geniştir.
– “Espri sayfası türü”nü ise daha çok çocuk dergileriyle mizah dergilerinden biliriz. Tam sayfada yer alan ve devamlılık aramayan hikâyelerin yer aldığı çizgi romanlardır. Fırt dergisinin son sayfalarında yer alan İrfan Sayar’ın yarattığı ama zaman içinde birçok değerli sanatçının katkı sağladığı “Tarzan ve Arap Kadri”, Semih Poroy’un “Feklavye”si bu türdendir. Konu sınırlaması yoktur. Gündelik kaygılardan mizaha, fantastikten hayvanlar âlemine kadar birçok konu ele alınabilmektedir.
– “Kısa öykü türü” daha çok dergi içlerinde yayımlanan çizgi romanları kapsar. Bu türü “devamı olan” ve “devamı olmayan” olarak ikiye ayırabiliriz. Devamı olan kısa öykülere en iyi örnek mangalar olur şüphesiz. Çünkü manga çizgi romanlarının çoğu merak unsuru ön planda tutularak kurgulanır, önce kalın çizgi roman dergilerinde parça parça yayımlanır. Daha sonra belli bir sayfa sayısına ulaşılınca derlenir ve ciltlenerek ayrı bir yayın olarak satışa sunulur. Buna karşın comicslerde, bizdeki mizah ve çocuk dergilerinde devamlılık aranmayan kısa hikâyeler yayımlanır. Bunlar bazen takip edilen bir kahramanın bazen de bağımsız karakterlerin maceraları olur. Konu sınırlaması bulunmamaktadır.
Evet, bana göre doğru tür ayrımı budur. Konulara göre ilerlemeye kalkmak son derece ciddi bir karmaşaya yol açacaktır. Oysa fiziksel koşullarıyla yayımlanma şekillerini esas alan bir tür ayrımı işi kolaylaştırmaktadır. Bununla birlikte “sessiz kitap” olarak adlandırılan çizgi romanlarla kurgu olmayan (non-fiction) çalışmaları nereye konumlandıracağımızı bilemediğimi fark ettim. Bunu da sonra sorgularız artık.
