Çocukları düşünen ve onları düşündürten biri: Walter Benjamin

“Azıcık düşünerek çözülemeyecek bir soru ya da sorun var mı ki şu dünyada?” diye soruyor yazar, cesaret vermek istercesine. Tabii biraz da kışkırtıyor. Kim, ”kendini kandıran bir mızıkçı” olmak ister ki?

Yazan: Suzan Geridönmez

Walter Benjamin 1892-1940 yılları arasında yaşamış bir düşünürdü. Hâlen popüler bir isim olmasının arkasında, bugünün modern dünyasının birçok sorununa onun kültür, edebiyat ve politika alanındaki araştırmaları üzerinden yaklaşabilmemiz, güncel meseleleri onun geliştirdiği kuram ve kavramları ışığında tartışabilmemiz yatıyor kuşkusuz. Yaşadığı dönemin düşünsel evrenini derinden etkileyen Benjamin’in günümüze, canlılığından bir şey yitirmeden ulaşmasının bir diğer nedeni, üretiminin çok geniş bir yelpazeye yayılmış olmasıdır. İlk yazınsal ürünlerini edebiyat eleştirileri alanında verdiğini, film ve fotoğrafa özel bir merak beslediğini, renkler hakkında düşündüğünü, radyo oyunları hazırladığını ve 19. yüzyıl Fransız şairi Charles Baudelaire’yi çevirdiğini biliyoruz. Oysa dahası var…

Sürgün ve maddi güçlük içerisinde geçen yaşamını, Nazi zulmünden kaçmaya çalışırken İspanya’da yakalanması üzerine, öz iradesiyle sonlandıran Benjamin’in ilgi alanlarından biri de çocuk dünyası ve algısıydı. Bir koleksiyoner olarak oyuncak ve çocuk kitapları toplamış; Berlin ve Frankfurt radyosu için çocuk ve gençlere özgü hikâyeler ve oyunlar yazmış; yaşadığı dönemin çocuk edebiyatına eleştirel yaklaşımlar getiren makale ve radyo konuşmaları yayımlamış; 1900’lerde Berlin’de Çocukluk adlı eserde çocukluk anılarını kaleme almış ve 1929’da Proleter Bir Çocuk Tiyatrosu Programı adı altında çocuk tiyatrosuyla ilgili tasarılarını programlaştırmıştır. Benjamin’in tarihi çocuk kitapları koleksiyonundan günümüze ulaşabilen 216 eser, 40 yıldan bu yana Frankfurt Üniversitesi Gençlik Kitabı Araştırma Enstitüsü’nün bünyesinde bulunuyor. Gerek bugünlerde restore edilip dijital ortama aktarılan bu eserlerin kendileri, gerek Benjamin’in radyo konuşmalarında, çocuk kitaplarında resim-metin ilişkisi üzerine söyledikleri onun resimli kitaplara düşkünlüğünü ortaya koymaktadır.

Bu açıdan bakıldığında, çocuk edebiyatının sözden ama her şeyden önce de harften kopması gerektiğini ileri süren, resmin çocuk edebiyatındaki rolüne özel bir önem veren Benjamin’in, Türkiyeli çocuk okurun karşısına ilk defa bir resimli kitapla çıkması rastlantı olmasa gerek… En azından ben, Nesin Yayınlarından çıkmış, Karmakarışık 1 Gün ve 15 Bilmece’yi bu heyecanla elime aldım.

Resimli kitabın çıkış noktası, Walter Benjamin’in 1932’de “Denksport” (Düşünce Jimnastiği) başlığıyla sunduğu bir radyo konuşmasıdır. Künyeden, Cemal Ağca tarafından “Çılgın Bir Gün ve 30 Bilmece” adıyla çevrildiğini öğrendiğimiz bu konuşmanın, aslına sadık bir diğer çevirisi 2018’de Metis Yayınlarından çıkan Radyo Benjamin adlı derleme eserde yer almakta ve çevirmen Cemal Ener ile Elif Okan Gezmiş’in tercihiyle “Karmakarışık Bir Gün: Otuz Bilmece” adını taşımaktadır.

Ama kapakta Walter Benjamin’in yanı sıra çizer Mustafa Savaş’ın da ismini taşıyan, çevirisi Esin Pervane tarafından kısaltılıp yine künyedeki ifadeyle “dilimize uyarlanan” Karmaşık 1 Gün ve 15 Bilmece’ye geri dönelim.

Öncelikle bir yandan metnin tarihi atmosferini hissettirirken modern bir anlatım dili yakalamaktan da geri kalmayan Mustafa Sönmez’in illüstrasyonları dikkat çekiyor. Kahve-gri tonlarında tutulmuş arka plan eski fotoğrafları anımsatıp küçük okuru geçmişe götürüyor. Yakın plan gördüğümüz karakterler ise bu arka plandan mavi, kırmızı renk lekeleri olarak hemen ayrılıyor, bu da onların tanınmasını, takip edilmesini ve okurun bazı ayrıntılara odaklanmasını kolaylaştırıyor. Odaklanma demişken, hikâyenin kendisi ve içerdiği 15 bulmaca gerçekten de dikkat istiyor. Ama kitabın girişinde de vurgulandığı gibi asıl önemli olan yüksek skor yapmak değil, kafayı çalıştırmak. “Azıcık düşünerek çözülemeyecek bir soru ya da sorun var mı ki şu dünyada?” diye soruyor yazar, cesaret vermek istercesine. Tabii biraz da kışkırtıyor. Öyle ya, kim, ”kendini kandıran bir mızıkçı” olmayı kabul edip çözümlere bakar ki?! Tuhaf bir şekilde başlayıp tuhaf bir şekilde süren hikâyeye adım atmak çok daha heyecan verici. Üstelik tüm bu tuhaflıklar sadece bulmacalar etrafında bir hikâye kurgulamaya hizmet etmiyor, damakta gizemli, izi sürülesi hoş bir edebi tat da bırakıyor. Büyük ihtimalle kitabın günümüz çocukları tarafından rahat ve keyifle takip edilmesinde, metnin Esin Pervane tarafından uyarlanmasının payı da var. Bense en kısa zamanda Benjamin’in orijinal metninin izini sürüp bu resimli kitabın kapsamına sığmayan diğer 15 bilmecenin peşine düşeceğim.