Manzara-i Umumiye’de işçiler, sermayenin göbeklilerine karşı

Turhan Selçuk, sosyal ve politik konuları eleştirel bakışla ele aldığı çizimleriyle hem zamanının ruhunu en incelikli ve derin biçimde yakalamayı başarmış hem de günümüzde de güncel kalabilmiş büyük bir sanatçı.

Yazan: Emel Altay

Daha önce Fransız çizer Sempé’nin kitaplarını yayınlayan Desen, bu kez Türk karikatür dünyasının ikon ismi Turhan Selçuk’un 50 yıla yayılan çizimlerinden yaptığı seçkiyi üç kitapta topluyor. Serinin ilk kitabı Siyasetin Göbeği adını taşıyor. Bu yazının da konusu olan ikinci kitabın adı Manzara-i Umumiye Mayıs ayında basıldı. Serinin son kitabı İnsan Denen Garip Hayvan da yine bu yıl içerisinde okurlarla buluşacak.

“ÇİZGİDE MİZAH” ANLAYIŞINI TÜRKİYE’YE GETİRDİ
Turhan Selçuk’u gençlerle buluşturma gayesiyle hazırlanmış serinin ikinci cildine geçmeden önce çizerin sanat yolculuğuna bir göz atalım. Turhan Selçuk, sosyal ve politik konuları eleştirel bakışla ele aldığı çizimleriyle hem zamanının ruhunu en incelikli ve derin biçimde yakalamayı başarmış hem de günümüzde de güncel kalabilmiş büyük bir sanatçı. 1922 doğumlu olan Selçuk’un karikatürleri henüz 19 yaşındayken çeşitli dergilerde yayınlanmaya başlıyor. 1948’te ise Türk mizah dergilerinin en değerlileri arasında gelen Akbaba’nın kadrosunda yer alıyor. Bu çok yetenekli ve zeki olduğu daha ilk çizimlerinden belli olan genç adamı özel kılan şey, dünyayı okuma becerisi… Turhan Selçuk’un karikatüre başladığı dönemlerde Türkiye’de fıkra, hikâye benzeri söze dayalı mizah anlayışı hakim. Karikatür dergileri çizimlerden çok içeriğe değer veriyor, sözle öne çıkıyorlar. Turhan Selçuk ise o zamana kadar Türkiye’de pek denenmemiş ama özellikle ABD’de yaygın olan, çizer Saul Steinberg ile özdeşleşmiş “çizgide mizah” anlayışını sanatının temeli yapmak istiyor. 1949 yılında Yeni İstanbul gazetesinde hem karikatür tarihi hakkında yazılar yazarken hem de çizimleriyle grafik mizahın tohumlarını atmaya başlıyor. Bu başarılı sanat yolculuğunun satırbaşlarını sıralarken elbette en ünlü karakterinden de bahsetmeden olmaz. Turhan Selçuk, politik taşlamaların en incelikli örneklerini içeren yazısız çizgileri kadar Abdücanbaz çizgi romanıyla da tanınıyor.

SÖMÜRÜLEN İŞÇiLERLE SEMiREN PATRONLAR ARASINDAKi ACI TEZAT
Bu uzun girizgahtan sonra Turhan Selçuk Seçkisi’nin ikinci kitabına gelebiliriz. Manzara-i Umumiye, Selçuk’un kariyerinin başladığı 50’lerden 2000’lere dek uzanan bir zaman diliminde temalarına göre bir araya getirilmiş çizimlerden oluşuyor. Bu
kitapta öne çıkan tema; sermayenin acımasız çarkları altında ezilen işçilerle giderek semiren patronlar arasındaki acı tezat… Tabii yanında geçim sıkıntısı, işsizlik gibi sosyal adaleti ve eşitliği bozan sorunlar da sıklıkla işleniyor.

AYNI KONULARI TEKRAR TEKRAR ÇİZMEKTEN KAÇINMIYOR
Selçuk, çizimlerinde aynı temaları tekrar tekrar işlemekten çekinmeyen bir sanatçı. Kendisine dert edindiği meselelerle ilişkisi öyle sahici ki bu takipçilerine her zaman geçmiş ve “tekrara düşme” ya da “sıkıcılaşma” gibi tehditler, onun sanatından hep uzak durmuş. Bu anlamda Manzara-i Umumiye’de de birbirine benzer çizgileri ve temaların tekrarlandığını görmek mümkün ama daha yakından bakınca her birini benzersiz kılan ayrıntılar da görünür oluyor. Selçuk’un mesele edindiği konular her çağda geçerliliğini koruduğu için bu tekrarların sanatını destekleyen, doğal biçimde yeniden güncel kılan bir yanı da var.

ZAMANIN ESKİTEMEDİĞİ ÇİZGİLER…
Desen’in özenle hazırladığı kitapta her çizimin sayfasında hangi yıllarda ve nerede yayınlandığı bilgilerine de yer verilmiş. Böylece 60’larda Türkiye’de yayınlanmış bir çizimin 80’lerde Fransa ya da Almanya’daki karikatür dergilerinde yer bulduğunu görebiliyoruz. Bu da hem Turhan Selçuk’un konuyu ele alışındaki evrenselliği hem de sorunların ortaklığını ve zamansızlığını göstermesi açısından ilgi çekici.

Turhan Selçuk, sanat hayatını 2010’daki ölümüne dek büyük bir başarıyla sürdürdü. Sadece Türkiye’de değil dünyada da tanınan ve takdir edilen bir çizer oldu. Politikacıların, patronların, sermayenin halkı sömüren çarklarını anlatmaktan, ezilen, fakir halkın sorunlarını eserlerinde defaten işlemekten hiç vazgeçmedi. O her zaman siyasetin ve sermayenin göbeklilerini çizmeye, “manzara-i umumiye”ye ayna tutmaya devam etti. Kaleminin her bir çizgisi “insan denen garip hayvan”ı anlamaya dair oldu.